Ақселеу аға Сейдімбек туралы жазу көптен толғандырып жүрген ой еді. Көзінің тірісінде өз басым ағаны, бір жағынан, әріптес-фольклоршы ғалым ретінде, екінші жағынан, қазақи дәстүрдегі сойымыз бір болғандықтан арқа тұтатын едім. Сойын білуіміз оның фамилияның орнына «Тарақты Ақселеу» деп жазғаннан кейін пайда болған таным болса, фольклоршы ғалым ретіндегі таныстығымыз 1993 жылдың ақпан айынан басталды. Ол кезде Ахаң М.Әуезов атындағы әдебиет және өнер институтының «Фольклор және қолжазба» бөлімінде ғылыми қызметкер болатын.
Өткен ғасырдың 90-жылдары Қазақстан тәуелсіздік алып, елдің еңсесі көтерілген, жұмысқа бел шеше, ерекше қарқынмен, қызумен кіріскен кезең еді. Қостанай өлкесінде тыңнан ашылған Қазақ филологиясы факультеті басшысының оқу жұмысы жөніндегі орынбасары ретінде Алматыдағы белгілі оқу орындарының тәжірибелерін игеру мақсатында сол кездегі астана – Алматыға іссапармен келген кезім еді. Үш-төрт күнге созылған іссапар аяқталып, шаруа ыңғайлана бастағаннан кейін, Қызылордадан Қостанайға Білім министрлігінің жолдамасымен аттанарда факультет деканы болған ұстазымыз Бағдат Кәрібозовтың: «ҚазМУ-дан (республикаға белгілі ғалымның фамилиясын атап) ғылыми жетекшілікке ғалым тауып беремін, Алматыға барсаң, маған телефон соқ, мен сені ҚазМУ-мен байланыстырамын», – деген уәде-сөзін «берік ұстанып», ғылыми жетекші белгілеп, тақырып бекітіп алуды жөн санадым.
Өкінішке қарай, Қызылордадағы Б.Кәрібозов ағамызға хабарласа алмай, пұшайман болып Қостанайға кері қайтқалы жатыр едім. Сол кезде Алматыда қостанайлық әріптесім әрі жолдасым Қаныбек Бижанов деген азамат Ғылым Академиясында ғылыми тәжірибеден өтіп жүрген еді. Ол – ҚазМУ-дың түлегі. Қасында Тіл білімі институтында аспирант болып жүрген М.Сабыров деген жолдасы бар. Екеуі өздері оқыған оқу орнының жатақханасына орналасқан екен. Соларға жағдайымды айтып едім, олар Академия ғалымдарына жолығып, тақырып алуды кеңес етті. Қысқасы, келесі күні Қ.Бижанов тәжірибеден өтіп жатқан М.Әуезов атындағы әдебиет және өнер институтының фольклор және қолжазба бөліміне жол тарттық.
Бөлім басшысы Қ.Бижановтың ғылыми жетекшісі – Шәкір Ыбыраев. Қанекең мені таныстырып, мақсатымды айтқаннан кейін ол бөлімде отырған өзге кісілермен кеңесіп, ақылдаса бастады. Бір кезде төрде отырған бөлім басшысының сол жағында ақсары келген, бойшаң кісі сөз алды. Сөз саптауы бөлек, сөйлемдері кісіні ұйытатын орамды, ойлы екен. Қанекең маған сыбырлап: «Бұл кісі Ақселеу Сейдімбеков деген тарақты ағаң болады», – деді.
– Шәке, бұл жігіт ат терлетіп сонау алыстағы Қостанайдан келген екен, – деді ол, – бұл өлке қазақтың біртуар азаматтары шыққан қадірлі жері ғой, сондықтан сол жақта мынау Қаныбек бір көзіміз бен құлағымыз болса, мына жігіт екінші көзіміз бен құлағымыз болып отырсын. Тақырып берейік, бұл жігітті де өзіңізге алып, екі жігітке қос пар ат жеккендей етіп, жетекшілік етсеңіз, дұрыс болар еді, – деді.
Шәкір ағамыз оған:
– Ақа, сөзіңіз орынды, бірақ маған ол жұмыс ауыр тиер. Докторлық диссертациямның жұмысы қауырт болып жатыр. Бұл жігітті Секеңе ұсынайық, ол кісі ғылымға ынтасы бар жігіт болса, ұсынар тақырыптарым бар еді деп айтып еді. Мен оған телефон соғайын, не дер екен?, – деп жауап қатты.
Сөйтіп, ол дереу телефон шалып, бір кісімен сөйлесе бастады. Байқаймын: Шәкір ағамыздың баппен сөйлеген сөзі мен биязы үнінде сый-құрмет табы ерекше сезіліп тұр. Менің жолдасым сыбырлап: «Секең деп жатқаны – ВАК-тың төрағасы Сейіт Қасқабасов»,– деді.
ВАК дегеннің не нәрсе екенін түсінбесем де, маңызды мекеме екенін іштей ұғындым. Бір кезде Шәкір ағамыз:
– Секеңнің шаруасы өте қауырт, шетелге шыққалы отыр екен. Жетекшілікке келісімін беріп, Абылай хан туралы аңыздарды тақырып етіп беруді ұсынды. Бұл жігіт өзі де ертең еліне жүргелі отыр екен, сондықтан түс ауа бөлімнің жиналысын ашып, Секең ұсынған тақырыпты бөлімде бекітейік. Содан кейін институттың Ғылыми кеңесіне ұсынармыз. Өзің келесі жылы аспирантура, ол болмаса, ғылыми тәжірибе алып, бізге кел, – деді.
Ақсары келген кісі:
– Бәрекелді, тәуелсіздікке дейін зерттеу мүмкін болмаған тың тақырыптардың бірі екен. Оның үстіне атақты Абылай хан туралы. Сен, бауырым, тарихта болмаған жағдайды басыңнан кешіріп отырсың. ВАК-тың төрағасынан телефонмен тақырып алу деген бұрын-соңды болмаған. Сейіт Асқарұлы – талабы қатты атақты ғалым. Ол кісінің мектебінен өту, тағылым алу деген үлкен абырой. Осыны ұмытпа! – деді.
Осылайша, Ахаң маған қазақтың көрнекті ғалымы Сейіт Қасқабасовтан тақырып алып, жетекші етіп алуыма өз септігін тигізді. Сөйтіп, сол күні түс ауа бөлімнің жиналысында тақырып бекітіліп, ертеңіне Қостанайға кері тартып кеткен жайым бар еді. Бір жылдан соң, 1994 жылы күз айы қыркүйекте арнайы ғылыми жолдама алып, Ғылым Академиясының Әдебиет және өнер институтына келдім. Сол кезде Ахаңмен жиі кездесіп, тілдесу, сұхбаттасу, кеңірек танысу мүмкіндігі туды. Жетекшім – Сейіт аға әл-Фараби атындағы ҚазМУ-дің Никольск базарының жанында орналасқан біліктілікті көтеру институтының жатақханасынан бөлме алып берген болатын. Қасымда Қарақалпақстаннан докторлық диссертация жазу үшін келген бір кісі бар. Бір күні ол маған: «Кешкілік бөлмеге ертерек кел. Ақселеу Сейдімбек пен Шәкір Ыбыраевты шай ішуге шақырып отырмын, бірге бол», – деді. Ахаң отырыста «Сөйлесе – сөздің шешені, толғанса – терең ойдың көсемі» екенін танытып, коса әңгіме айтты.
Шәкең оны әлсін-әлсін «Ахаң бұған не деді екен?» деп көтермелеп, қолпаштап отырды. Сол отырыста Ахаң не себептен фамилия орнына өзінің шыққан сойын – Тарақтыны жазып жүргенін айтты. « – Мұны руымды көрсетейін, мақтанайын деп, болмаса тайпалық сананың жалауын желбіретіп жүрген жоқпын. Орыстың дәстүрінен орныққан «ов»-тан құтылудың бір әдісі ретінде қолданып жүрмін. Бір күні қызық оқиға болды. Ономастика жөніндегі республикалық кеңестің мүшесі едім. Бірде ономастика мәселесі жөнінде республикалық кеңес отырысы өтті. Сонда қазақ арасында, соның ішінде зиялылардың руды фамилия етіп алу көрінісі қатты сыналды. Менің де атым аталды. Мен өз ойымды айттым. Дау-талас туды. Сонда академик Манаш Қозыбаев тұрып былай деді: «Руды фамилия етіп алу, ел-жұрт арасына іріткі салуы, тәуелсіздік алып жатқан жас мемлекетіміздің бірлігін бұзуы мүмкін. Сондықтан мұндай дәстүрге әуес болмайық. Ақселеуге бұл жарасады. Оған рұқсат берейік. Осымен әңгіме тәмам болсын», – деді. Осылайша, тегімді республикалық ономастикалық кеңес арқылы, Манаш ағаның арқасында «ауызша бекітіп» алғанмын деп, – күлді.
Сол жолы ол кісі маған өзінің «Күй шежіре» атты зерттеу кітабын авторлық қолтаңба жазып, сыйға тартты. Қолтаңба жазылған айқара беттің бір жағында Ахаңның өзі салған автопортреті бейнеленген. Қолтаңбада: «Қадірлі бауырым Алмасқа ағалық ақ көңіліммен ұсынамын. С.Ақселеу. 15.11.94 ж» – деп жазылған еді. Ахаңның қолтаңбасы түскен аталмыш кітап Ахаңның біздер студенттік жылдары құмарта оқыған «Күңгір-күңгір күмбездер», «Сонар» атты кітабының қатарынан құрметпен орын тапты, қазір де кітапхана қорымызда сақталып тұр.
«Күй шежіре» кітабын кеңейте, ғылыми аппараттармен толықтыра отырып, Ахаң Сейіт Асқарұлының жетекшілігімен докторлық диссертация қорғады. Оның диссертация қорғаған оқиғасын Сейіт аға разы кейіппен былайша еске алып отыратын: «Астанадан Алматыға институтқа директор болып қайта оралған кезім еді. Ақселеу келіп ақылдасты: «Өзіңіз білесіз, қазақтың күй өнеріне қатысты бірнеше зерттеу кітабын шығардым. Солардың негізінде, докторлық жұмысты қорғасам қайтеді», – деді. Мен айттым: «Зерттеу кітаптарың ғылыми ортаға таныс. Жұртшылық сені жақсы біледі. Енді, сен сол зерттеулеріңді ғылыми жүйеге салып, талдап, сараптап, диссертация жаз, жұрт алдында қорға», – дедім. Ол: «Ендеше, сіз ғылыми жетекші болыңыз», – деп қолқа салды. Сөйтіп, М.Әуезов ерекше ықыласпен атап өткен қазақтың күй-аңыздары тақырыбын оған бердім. Ақселеу докторлығын қорғаған ғылыми кеңес отырысына атақты ғалымдармен қатар, Асанәлі Әшімов бастаған бір топ өнер қайраткерлері қатысты. Ғылыми кеңес – белгілі ғалымдар мен қазақ өнерінің майталмандары бас қосқан алқалы жиынға айналып кетті. Кеңесті зорға жаптық».
Докторлық диссертация қорғағаннан кейін Ахаң Алматыдан Астанаға ауысып, Л.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетіне оқытушылық қызметке орналасты. Бір күні, ұмытпасам, 2004 жылы болса керек, Астанаға жол түсіп, Ахаңа сәлем беруге барып, Еуразия университетінің бас ғимаратында жолықтым. Қал-жағдайымды білгеннен кейін, ғылым жағына ойысып, докторлық диссертация туралы сұрады. Қазақ хандығына байланысты тақырыпты жетекшіммен келісіп, бекіткенімді, бірақ әлі бел шешіп кіріспегенімді айттым. Сонда ол кісі маған былай деді: «Бүйірдегі Қостанайда бәйгеге түсіп жүрсің. Сенімен бәсекелесетін кісі қатары сирек. Содан сен бәйгенің сөресіне оқ бойы озып келесің де: «Ойпырм-ай, өзім керемет екенмін ғой», – деп разы боласың. Жеке-дара жүріп, кандидаттықтың буына малданып қалыпсың. Уақыт тез өтіп кетеді. Докторлық қорғау жолына түс. Ол үшін ғылыми орта керек. Астанаға ғалымдар жиналып жатыр. Осында ауыс. Алматыға да, Секеңе де (С.Қасқабасовқа) жақындайсың. Жұмысқа орналасуға мен көмектесейін. Мынау Заң университетінің ректоры Мақсұт Нәрікбаевпен жақсы тамырлығым бар еді. Оған бір өтініш айтайын, сені жұмысқа ал деп. Сөзімді жерге тастамас.Аз-маз сағат алып, докторлығыңды өндіре жазып шығуың керек», – деді.
«Ойланайын» деп «тайм-аут» алып, елге тарттым. Қостанайда 9 жыл жатақханада тұрып, жүрегіміз шайлығып қалғандықтан ба, үй-күй жоқ Астанаға ауысуға бата алмадым. Қостанайда қалып, шықпай қойдым. Бірақ Ахаңның ақылынан кейін «қамшыны басып» 2009 жылы Сейіт Қасқабасовтың жетекшілігімен докторлық диссертация қорғап шықтым. Диссертацияға пікір беретін жетекші ұйым болып Еуразия университетінің қазақ әдебиеті кафедрасы бекітілді. Ереже бойынша, талқылауға фольклористика саласынан үш ғылым докторы болуы тиіс. Ахаң журналистика кафедрасының профессоры еді. Сондықтан қазақ әдебиеті мен журналистика кафедралары бірігіп отырыс өткізіп, докторлық диссертациялық жұмысымды талқылады. Оң шешімін шығарды.
Жаңа астанада Ахаң алқалы жиындардың, келелі кеңестердің бел ортасында жүрді. Тәуелсіз елдің Есіл бойындағы жаңа астанасы Ахаңның қазақ әлемін зерттеп жүрген ізденісінің рухына жақын болатын. Сондықтан ол Астанада туған халқына аса үлкен шабытпен қызмет жасады. Елбасы жаңа резиденцияға – Ақордаға кіргенде, қазақтың хан көтергенде жасайтын көне төл рәсімін ырымдау көрінісіне қатысып, Ордаға алғашқылардың бірі болып кірді. Ақорда төрінде Президентке бата берген (М.Жолдасбеков, Ә.Кекілбай) үш тұлғаның қатарында болды.
Ахаңның Астанадағы кезеңі мен сонау ХҮІ ғасырда Қасым хандығындағы Ораз-Мұхаммед ханның жанында қызмет атқарған Қадырғали Жалайыридің бейнесімен шендестіремін. Ресей патшалығына тұтқын болып түскен Ораз-Мұхаммед ар алдындағы адалдығы мен ерлік істері арқасында Қасым хандығының тағына отырғандығы белгілі. Сол оқиғаның құрметіне Қадырғали Жалайыри атақты «Жами ат-тауарих» (ғылымға танылған атау) атты Шыңғыс ханнан Қазақ хандарына дейін ұласқан билеушілердің шежіресін жазады. Хан тағының жанынан орын алады. Еңбектің соңғы сөздерінің сөресіне «тарақ таңбалы Қадырғали би Жалайыри» деген мәліметті қалдырады. Аталмыш еңбек 400 жыл өткен соң, тарақ таңбалы Ақселеу Сейдімбектің Алты Алаштың шежіресі жинақталған «Қазақтың ауызша тарихы» атты туындысымен Астана төрінде қайта жаңғырып, лайықты жалғасын тапты.
Осы жолдарды ой көзімен оқыған оқырман: «бұл не тылсым, болмаса не құдірет, әлде тағдыр ма?» деген сауал тастауы мүмкін. Бізде сол сауалдың «шатырын паналап», қалам сүйкеп отырған жайымыз бар. Санамыз шиырлай алмайтын құдірет сырларын тек материалдық болмысқа сүйенген түйсікпен ұғынып, түйіндейтін толық емес түсінігіміз бар. Ол мынаған саяды: бұл өмірдің мәні – әрқашан жалғастық тауып отыруымен маңызды, мағыналы әрі сәнді. Ахаң тұла бойымен көне қазақ мәдениетінің жаңа мыңжылдықтағы жаңғырығы, жалғасы, өзгеше сәні болып қалды. Мәдениет болмысы мықты тұлғалармен жаңарады. Ахаң сынды тума таланттардың өмірі мен шығармашылығы – соның дәлелі.
Алмасбек Әбсадық,
филология ғылымдарының докторы,
А.Байтұрсынұлы атындағы ҚМУ профессоры
12409 рет оқылды
