Елбасының «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» мақаласы сананы серпілтетін бағдарлама іспетті құжат. Осы мақаласында Елбасы Н.Назарбаев «Мақсатқа жету үшін санамыз ісімізден озат жүруі, яғни одан бұрын жаңғырып отыруы тиіс» деп атап көрсетті. Сондықтан Елбасының рухани жаңғыру бағдарламасы ата-бабаларымыздың бай құндылық дәстүрін қайта жаңғыртып, халқымыздың рухани байлығын тереңдетеді деп ойлаймын.
Жалпы, ұлттық құндылықтар әлем халықтарының бәрінде де болғанымен бірдей дамыды деп айтуға келмейді. Себебі, әр этностың даму дәрежесі, табиғи ерекшеліктері әртүрлі. Кейбір этноста тарихи құндылық көп сақталса, екіншісінде олай емес. Оны халық санасында терең сіңіріп, жаңғыртып отыру үшін үздіксіз кең көлемде ғылыми зерттеулер жүргізілуі қажет. Осы тұрғыдан қарағанда, Елбасының «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» мақаласының тарихи маңызы бар. Орыстың ұлы ғалымы М.Ломоносовтан «Неге тарих саласына көбірек көңіл бөліп жүрсіз?» деп сұрапты. Ол бұл сауалға «Ұлттық сананы қалыптастыруда тарихтың атқарар міндетін өзге бірде-бір ғылым атқара алмайды», – деп жауап берген. Демек, біз ұлттық жадымызға тарихи құндылықтарды жаңғырту арқылы тереңірек сіңіруіміз керек. Бұл орайда Елбасының ұлт үшін тарихи мәні бар мақаласы қазіргі кезде үлкен қозғаушы күш болып отыр.
Атап өтетін бір нәрсе, түрік этностарының, соның ішінде қазақ халқының шынайы тарихы әлі жазылған жоқ. Олай болса, рухани жаңғыруды төл тарихымызды жазудан бастаған ләзім. Саналы өмірін түркі халықтарының тарихын зерттеуге жұмсаған ұлы ғұлама Лев Гумилев: «Көне түріктердің адамзат тарихындағы маңызы орасан зор, бірақ бұл халықтың тарихы әлі күнге дейін жазылмаған. Ол жол-жөнекей, үстірт баяндалып келген, бұл бастаутану, онамастикалық, этнонимдік, топономикалық сипаттағы қиындықтарды айналып өтуге жағдай жасады. Қазіргі таңда Оңтүстік Сібірде, Моңғолия мен Орта Азияда жүргізіліп жатқан археологиялық жұмыстар бұл пікірді жылма-жыл жоққа шығарып келеді» деп жазды. Л.Гумилевтің арманын іске асыратын уақыт енді келді. Әлемдегі түрік этностарының көпшілігі егемен елге айналып, ежелгі, орта ғасырдағы және жаңа дәуірдегі тарихына көңіл бөліп, оны егемендік жағдайда кешенді жаңарту үшін әрекет етіп жатыр. Бұл ұлы мәселені шешетін тарихи деректер мен артефактілер қазіргі уақытта жеткілікті жиналды. Әсіресе, тарихтың бір салалары археология мен этнология тамаша жаңа деректердің қорын жинақтады.
Түріктердің негізгі шоғырланған аймағы – Орталық Азия. Осынша ұлан-ғайыр жерді түріктер өз Отанына айналдырып, алғашқы адамзаттың заттай және рухани өркениетінің негізін салып, оны үздіксіз алға дамытып, жақын және алыстағы көршілеріне тарата білген. Мұны оңтүстік Сібірден, Моңғолиядан және Орталық Азиядан табылған, әлі де табылып жатқан артефактілер нақты дәлелдейді.
Айта кетер бір жайт, қазақ тарихын рухани жағынан жаңғыртып, тарихи тұрғыдан жазу үшін біз көшпенділік терминінен құтылуымыз қажет. Орталық Азиядағы археологиялық зерттеулер ХХ ғасырдан басталды десек, сол бір ғасырдан астам уақытта археологтар осы географиялық аймақтан тарихтың әр кезеңдеріне жататын құнды ескерткіштерді ашып, зерттеп, тарих ғылымына бұрын-соңды енбеген жаңалықтарды әкелді. Сондықтан осы жиналған бай артефактілерге негізделіп, түрік әлемінің жазылмаған тарихын қайтадан жаңғыртып жазатын уақыт келді. Бұл орайда қазіргі уақытта жазба, археологиялық, этнологиялық деректер жеткілікті. Тіпті Кеңес үкіметі кезінде кейбір кемшіліктерге қарамастан қазақ халқы тарихының негізі қаланды. Қыруар деректер жиналды. Олар қазір архивте, кітапханаларда сақталған. Оның үстіне тәуелсіздіктен кейін Президент бастамасымен «Мәдени мұра» бағдарламасы жарияланып, ол қазіргі кезге дейін жемісті түрде жүзеге асырылып келеді. Көптеген жазба және артефактілер, этнологиялық деректер жинақталды. «Мәдени мұра» бағдарламасында Елбасы: «Тарихи ескерткіштерді жаңғырту жұмысы ерекше ыждаһаттылықты талап етеді.
Бұл – құрылыс емес, ғылыми жұмыс. Сондықтан ескерткіштер қалпына келтіру шаралары талантты мамандардың қатысуымен, халықаралық тәжірибелерді пайдалана отырып, жүзеге асыруға тиісті. Сол сияқты қазба жұмыстарға да айрықша жауапкершілік қажет. Ол жұмыстардың біткеннен кейінгі тағдыры қандай болмақ? Осы жағын да қадағалап, ойластырған жөн» деп атап көрсетті. Сондықтан Елбасының «Мәдени мұра» бағдарламасы мен «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» мақаласында айтылған жобаларды жүйелі түрде үздіксіз жүзеге асырып отыру қажет. Демек, «Мәдени мұра» бағдарламасы бойынша жиналған деректерге сүйене отырып, шынайы «Қазақ тарихын» жазуымыз керек. Бұл өзекті мәселені іске асыруға әлі кіріскен жоқпыз. Шынайы «Қазақ тарихын» жазатын болсақ, көшпенділік тұжырымымен мүлде қоштасатынымыз да ақиқат. Мұны бекер айтып отырған жоқпын. Батыс Еуропа ғалымдары көшпенділік пікірді әдейі қалыптастырды. «Орталық Азияны мекендеген түрік тектес этностар көшпенді болған» деген анықтаманы әлем халқының тарихына осылай енгізген. Алайда кейінгі кезде табылған бай жазба, археологиялық, этнологиялық және тағы басқа деректер, Орталық Азияны мекендеген этностардың ежелден отырықшы болғанын дәлелдеді. Бір ғана мысал, бұрынғы өзбектердің тарихында «көшпенді өзбектер» деген бөлімше болғаны белгілі. Қазір Өзбекстанның тарихшылары мұндай тарауды алып тастап, «өзбек халқы ежелден отырықшы екенін» дәлелдеп жазып жүр. Осындай «көшпелі түріктер» тұжырымының ғылымнан алшақ екенін түркі тілдес ғалымдардың көпшілігі де мойындады. Тек кейбір қазақ ғалымдары ғана «көшпенділік» тұжырымынан әлі күнге дейін айрылар емес.
Белгілі археолог ғалым Карл Байпаковтың «Древняя и средневековая урбанизация Казахстана» атты еңбегінде археологиялық деректерді бір жүйеге келтіріп, әр тарихи кезеңдердің ескерткіштерін тиісті орнына қойып, урбанизация Қазақстан жерінде полиолиттің (тас дәуірінің) соңғы кезеңі неолитте басталғанын артефактілермен дәлелдеп шыққан. Сол кезде басталған урбанизация процесі кейінгі тарихи кезеңдерде эволюциялық жолмен дамып, үлкенді-кішілі тұрақты қоныстар, кенттер, бекіністер, ірі өндіріс және сауда орталықтары пайда болған. Ондай археологиялық, архитектуралық ескерткіштер Орталық Азияда, соның ішінде Қазақстанда көп сақталған. Осы еңбекте оларды тиісті дәуірге бөліп-бөліп көрсеткен: Аркони, Беғазы-Дәндібай, Бұғылы, Тегіскен (Түйіскен – У.Ш.), Шірік Рабат, Бәбішмола, Көкмардан, Күлтөбе, Шардара, Жетіасар, Суяб, Навкент, Тараз, Испиджаб, Аспара, Мерке, Құлан, Баласағұн, Алматы, Жаркент және т.б. Жоғарыдағы келтірілген мәліметтерге сенсек, Орталық Азияны мекендеген түрік тілдес этностар, солардың ішінде қазақтар ежелден отырықшылық жүйеде өмір сүріп, адамзат тарихында алғашқы өркениеттің негізін салып және оны жақын, алыс көршілеріне тарата білген. Олар өздерінің урбанизация процесін антикалық дәуірден бастап, тұрақты қоныстар, кенттер, өндіріс орындарын, сауда орталықтарын салған. Бұл шындықты антикалық ғұламалардың бірі Страбон: «Бактрияның аржағында мыңдаған қалалы елдері бар» десе, М.Қашқари түріктер ертеден қалаларды салып, оларға ат қойғанын жазған, ал Ж.Баласағұни «Құтты білік» еңбегінде:
Болған талай қалалар да,
халық та,
Уақыт көмді бәрін жердей
табытқа.
Болған талай ауылымыз,
тайпамыз,
Енді соның ізін тауып байқаңыз… деп жазып кеткен.
Қазір жұртшылыққа, ғылым саласына дәлел болған басқа да деректер Орталық Азияның тұрғындары ежелден отырықшылықта өмір сүріп, өркениеттің негізін салғанын, оны Батысқа таратқанын айғақтап отыр. Осы орайда әйгілі түріктанушылардың бірі Мұрад Аджи «Азиатская Европа» атты еңбегінде: «В IV веке наш народ (түріктер-У.Ш.) смело перелистнул страницу европейский исто-
рии – он освободил народы от римского рабства, дал им свободу… Наши предки – и никто другой! – открыли Язычни-
кам – европейцам их нынешние религиозные символы, от тюрков-кипчаков европейцы впервые услышали о Боге Небесном, узнали свои теперешние молитвы. Эти тюрки научили Европу новым металлургическим технологиям: плавать железом мастерить изделии из него. Глядя на них, пришельцев с Алтая, европейские мужчины отказались от юбок и стали носить штаны…» деп жазған.
Әрине, әйгілі ғұламаның бұл жазғандарын еуропалық ғалымдар мойындағысы келмейді. Бірақ бұл – шындық. IV ғасырда ғұндардың патшасы болған Аттила Еуропаны Рим құлшылығынан құтқарды. Оларды даму жолына түсіргенін ешкім жоққа шығара алмайды. Сондықтан да осы күнге дейін саналы еуропалықтар Аттиланы төбелеріне көтереді.
Еуропада мың жылдық тарихы бар, ғұмыры одан асқан қалаларды, сәулетті ескерткіштерді табу қиын. Орталық Азияда 2000-2500 жылдық тарихы бар көне шаһарлар жеткілікті. Атап айтар болсақ, Самарқанд, Бұхара, Ташкент, Испиджаб (Сайрам), Тараз, Баласағұн, Алматы, Жаркент, Қашқар және тағы басқалар. Ғалымдардың басқа да дәлелдері мен ғылыми тұжырымдарына көз салар болсақ, Орталық Азия мен Сібір тұрғындары ежелден отырықшы болып, кешенді өмір сүргеніне куә боламыз.. Сондықтан көне заманнан бастаған урбанизацияның негізінде тұрақты мекендер мен қалалар алғашқыда Орталық Азияда бой көтерді, Демек, өркениеттің негізін салған түрік тілдес этностар екенін ешкім жоққа шығара алмайды.
Қорыта келгенде, Ұлы дала елін мекендеген ата-бабаларымыз ілгері заманда-ақ ілім-білімді игеріп, сәулетті шаһарлар салып, алып ғимараттар тұрғызғаны тарихтан мәлім. Тап осы ақиқатқа сүйенсек, өз жерімізден сынық-сүйем алыстамаған қазақ елін «көшпенділер» деп атау шындыққа еш жанаспайды.
Уахит ШӘЛЕКЕНОВ,
тарих ғылымдарының докторы, профессор, ҰҒА-ның құрметті академигі
"Айқын" газеті
6769 рет оқылды
