Фото: zhaikpress.kz
Ә дегеннен қыстың алғашқы айы соғым союмен басталатыны белгілі. Соғым сою – қазақтың ертеден келе жатқан дәстүрінің бірі. Бұл дәстүр «тоқсан» түскенде, яғни 90 күнге созылатын нағыз қыс күндерінде (ескіше есептегенде «тоқсан» 13-желтоқсаннан басталады) басталады. Дана халқымыз соғымға ертеден берекенің асы, бірліктің асы, жақсылықтың асы деп қарайды. Соғымның төрт маусымы болады – қыстық, көктемдік, жаздық және күздік. Соғымға көбіне түйе, жылқы, қой, сиыр, өгіз сияқты малдарды сояды. Ult.kz тілшісі соғымға қатысты дәстүрлер мен жоралғыларды, ұстанымдарды анықтап көрді.
Соғым басы
Соғым күні белгіленгенде ағайын-туыс, көрші-қолаң, дос-жаран және малды соятын қасапшы жігіттер арнайы шақырылады. Соғымға арналған малға пышақ тигізбей тұрып, ауыл ақсақалы құран оқып, бата береді. Мал сойылған соң, жас келіндер ішек-қарнын тазалауға кіріссе, үлкен абысындар соғымның өкпе, бауыр, жүрек, етінің бір кесегін алып, қуырдақ жасайды. Міне бұл қуырдақ «Соғым басы» деп аталады. Бұл тағамнан соғымға жиналған қауым ауыз тиіп, өздерінің ақ тілектерін айтады.
Сыбаға
Қазақ халқының дархандығын көрсететін дәстүр – сыбаға үлестіру. Тойға, жиынға келе алмай қалған жақынына немесе соғымға келе алмаған алыстағы ағайынға, тұрмыстағы қызға, құда-құдағиға арнайы сыбаға бөлінеді. Оны үй иесі өзге еттен бөліп алып, әркімнің өз сыбағасын жеке-жеке бөліп қояды. Мүмкіндігі болып жатса беріп жібереді немесе «Сыбағаңызды жеп кетіңіз» деп арнайы қонаққа шақырады.
Қолкесер
Соғым сойған қасапшы жігіттерге берілетін сый. Сайманын сайлап келген жігіттер өз ісін тыңғылықты атқарып, үлкендердің алғысын алған соң үй иесі оларға да етінің тиісті мүшелерінен салып береді. Ақысына риза болған жігіттер де көңілді қайтады.
Жілікті бөлшектеу
Соғым қазақ үшін қаншалықты маңызды болса, оның етін мүшелеу де соншалықты маңызды. Осы орайда Арнайы мал байлап, оны соғымға дайындап, арнайы мүшелеп сататын кәсіпкер азамат Жанболат Маденов соғымды балтамен де, пышақпен де мүшелеуге болатынын айтады.
«Етті жілік-жілігімен бөлшектеуді «мүшелеу» деп атайды.Мысалы, қойдың тушасын 13 мүшеге бөледі: екі жамбас, екі ортан жілік, екі асықты жілік, екі сүбе қабырға, екі қабырға, екі жауырын, екі тоқпан жілік, екі кәрі жілік, омыртқа, бел омыртқа, төс, бұғана, мойын. Басқа малдарды да осылай жіліктейді. Ал қойды мүшелеуді қол етінен бастаймыз. Екінші қолды қабырғаға жеткізіп кесіп аламыз, бірақ мойын еті кетіп қалмауы керек. Екі қолды жіліктеген соң, етін сүйегіне жеткізіп бөлек аламыз. Қалған қол сүйегін үшке жіліктейміз. Кейін төс етін бөліп, бетіндегі етті бөлек аламыз», – дейді Жанболат Маденов.
Оның айтуынша, қабырғадан кейін мойын мен омыртқа бөлінеді. Омыртқа сүйегін екі немесе үшке бөлуге болады. Соңына қарай, бел, құйымшақ, жамбас пен екі санын ажыратады.
Сыйлы табақ тарту жолы
Ал мүшеленген етті табаққа салудың да өз тәртібі бар. Бұл туралы этнограф Саятхан Асимхан тарқатып айтып береді.
«Табаққа ет қонақтың жасы мен туыстық, жақындық байланысына қарай салынады. Әр табақтың өз атауы бар. Кейінгі жастарға ұғыныңқы болсын деп талдап, айтып берсем былайша өрбиді:
Сый табақ – бас, жамбас, қазы-қарта, жал-жая, құйрық, сүбе;
Құда табақ – бас, жамбас, қазы-қарта, жал-жая, құйрық, бауыр;
Құдағи табақ – жақ, қазы-қарта, қарын, тоқ ішек, асықты жілік, сүбе;
Жеңге табақ – асықты жілік, сүбе, қабырға, мойын омыртқа, құйрық, өкпе, ұлтабар;
Беташар табақ – сүбе, төс еті, қарын, ащы iшек, құйымшақ, мойын омыртқа;
Күйеу табақ – төс, асықты жілік, қабырға, омыртқа еті, қазы-қарта;
Қыз табақ – тоқпан жілік, бел омыртқа, құйрық, қабырға;
Құрдас табақ – тоқпан жілік, омыртқа, сүбе, қабырға, қазы, құйрық;
Бала табақ – бел омыртқа, қабырға, бүйрек, бақай, асықты жілік.
Қазақта келген қонағына қарай табақ тарту дәстүрі жақсы сақталған. Ас желініп, бата қайырылған соң келіндер сәлем салып, табақ алады. Ал үлкендер бата беріп, сыйлық жасауға тырысады», – дейді этнограф.
Қазақта етті сақтаудың әдіс-тәсілдері де бар. Мәселен, «бүрмелеу» деп аталатын қарынға тығып сақтау. Қой мен сиыр еті өз қарындарына сыйып кетеді. Тұздалған етті қарынға салып, оны салқын жерге сақтайды. Мұндай ет қыс аяғына дейін сақталады. Етті сақтау енді бөлек әңгіме, әрине. Соғым шүйгін болсын!
Ақбота Мұсабекқызы
36752 рет оқылды
