Семей – барша қазақтың жүрегіне жылылық силап келе жатқан рухани орталық. Сол себепті де, оның тарихына қатысты пікірлер мен деректерге патриот оқырмандар бейтарап қала алмайтындығын байқап жүрміз. Алаш Орда үкіметі ту тіккен, ұлыларымыздың ізі қалған мекеннің өткен-кеткен тарихынан қағазға түскен ғалымдар материалын «Жерұйық.кз» сайтында жариялаған сайын біз осыған көз жеткіздік. Осы бағытта берілген «Семей – кезінде Қазақияның астанасы болған» деген кезекті ғылыми еңбекке де ел көптеп қызығушылық білдірді. Пікір жазушылар мен желідегі өз парақшасына көшіргендердің қатары да аз емес. Біз солардың ортасынан Айдын Жүнісхановтың есімін жекелей атап, зор белсенділігі үшін оқырмандар атынан арнайы алғыс айтпақпыз. Назарбаев Университетінің оқытушысы, археолог ғалым Айдын Сенғалиұлы жоғарыдағы тақырыпты қуаттай отырып, Семейдің ерте замандағы атауына қатысты профессор Ж.О.Артықбаевтың терең талданған мақаласын жолдапты. Нәтижесінде, тарих ғылымдарының докторы, профессор Жамбыл Омарұлының зерттеуін өз оқырмандарымызға ұсынудың сәті түсіп отыр.
«Жерұйық» редакциясы
Профессор Ж.О.Артықбаев.
«ЕРТІС СҮМБЕ» (ЭРЧИСЫН СУМЭ) – СЕМЕЙДІҢ ЕРТЕ ОРТАҒАСЫРЛЫҚ АТАУЫ
Бастауын Өр Алтайдың қарлы шыңдарынан алып Солтүстік мұзды мұхитқа құятын Ертіс адриясының өн бойы тарихи ескерткештер мен тарихи атауларға толы. Ертіс бойы Орталық Азия тарихының қоймасы деп айта аламыз. Солардың бірі қазіргі Семей қаласының байырғы атауы «Ертіс сүмбе». Қазақ халқы Ресей империясының құрамында отаршылдықтың езгісінен еңсесін көтере алмай жүргенде, оның жанашыры, жоқшысы болған азаматтың бірі Г.Н.Потанин болғаны белгілі. Ертіс бойында туған, ұлы дарияны жағалап бірталай тарихи-этнографиялық зерттеу экспедицияларын жүргізген ұлы ғалым «бұл жер, біздің өмір сүріп жатқан жеріміз, адамзаттың нағыз алғашқы отаны. Бұл жерде алғаш рет сенім (Күнге) пайда болды. Бұл жақтағы өзендер алғашқы адамдарға ана құшағы болса, тау шыңдарын олар әкеге балады. Мен қазір Адам ата мен Хауа ана мекендеген жұмақ Ертіс дариясының жоғарғы жағы деп сенімді айта аламын» дейді (11,с.76).
Ертіс бойындағы адамзат баласының ең ерте іздері палеолит дәуіріне бастайды. ХХ ғасырдың 90 жылдары Павлодар археологиялық экспедициясы Лебяжье (Қулы көл) маңында Ертіс жарқабағына орналасқан Қаратерек деген ескі қоныстан палеолит дәуірінің тас қаруларының (чоппер, чоппинг) үлкен коллекциясын тапты. Палеомагнитті әдістермен зерттеу барысында бұл тас қарулардың 1,67-1,87 млн жыл бұрын жасалғаны анықталды. Бұл тек қана қазақ жері емес, бүкіл Еуразия кеңістігіндегі адам қолынан шыққан көне қару екені сауатты адамға анық. Осы сияқты деректерге сүйене отырып біз Ертіс бойының тарихын, оның ішінде Семей тарихын 1718 жылдан ғана бастайтын тарихи шығармашылықты қабылдамайтындығымызды жасырмаймыз.
Дәлел есебінде біз Семейдің тарихи атауларына қатысты деректерге шолу жасайық. Бізге белгілі жазба деректерінің ішінен ең көп тарағаны Ресейдің ХУІІІ-ХІХ ғасырлардағы іс қағаздары, тарихи немесе өлкетану бағытындағы зерттеу жұмыстары т.б. Семейге қатысты Семипалат (Семи полат) атауын қолданады, бірақ тарихтан хабары барлары бұл жердің ертеде Дархан-цорджи (Дархан-Зорджин-кит, Зордшин-кит) атанғанын да оқырманға хабардар қылып отырады:
«Так называемая «Семь палат» лежат на восточном берегу Иртыша… калмыки называют их Дарханъ-Зорджинъ-Китъ, говоря, что здания эти построил некий жрец Дарханъ-Зорджи, который и пребывал в них. Когда это было, они не знают (5,с.145).
Бұдан әрі Г.Ф.Миллер 1734 жылғы зерттеу жұмыстары кезінде өзінің көзі көргенін баяндайды: «Сообщу все, что видел своими глазами, когда из Семипалатинской крепости отправился к этим развалинам.
Лежат они на возвышенной и бесплодной, по природе своей. степи, неподалеку от берега реки Иртыша, которая в этом месте с СВЮВ направляется к СЗЮЗ. Самое название показывает, что всех зданий 7, но это следует понимать так, что две комнаты одного и того же здания, разделенные стеною, не будучи соединены между собою дверью, принимаются за два разные строения. Одно из зданий отстоит от прочих почти на полверсты. Большая часть их построена из сырцового кирпича, как это делается по всей Бухарии. Только одно строение, бывшее, кажется, главным, на полвысоты (нижний этаж) состоит из плитняка (lapis scissilis), вырытого, по видимому, в той же местности. По крайней мере, следы его ясно видны местами по обрывам берега. Здания имеют все четырехугольную, некоторые продолговатую форму. Величина зданий различна, но ни одно из них не превышает 15 обыкновенных шагов; стены редко толще 2 футов (1 фут -шамамен 12 дюйм немесе 0,305 м.). Одно здание (ради придания ему большей прочности, как полагаю) по четырем углам поддерживается колоннами из того же сырцового кирпича. Одно возвышается на подобие пирамиды, постепенно суживается. Одно разделено на 3 комнаты. Одно, отстоящее, как я сказал, на ½ версты, меньше остальных, но выше их, почему и называется башней, построенной для караульных. Они уже почти все обрушились или грозят скорым разрушением, что иначе и быть не могло вследствие материала, из которого они возведены. Нужно удивляться, как они при таком способе постройки еще простояли столько времени, т.е. более столетия. … Кроме того, возле большого здания лежит огромный, продолговатый камень (вроде надгробных), на верхней части которого изваяно человеческое лицо.
Прежде, говорят, он стоял прямо, но затем, не знаю по какому случаю, был разломан на две части, из которых каждая была длинною почти в сажень. По близости видна была могильная яма, из которой, по словам наших проводников, несколько лет перед нашим приездом, было вырыто несколько унций золота.
Хоронили здесь калмыцкие жрецы своих покойников, или эта могила сооружена более древними обитателями этих мест, трудно решить. Я готов предпочесть последнее, как потому, что у калмыков не принято хоронить покойников столь близко от жилищ, так и потому, что там повсюду множество древних могильных холмов, которые во всяком случае не новейшего происхождения. а сходны с нашею могилою в том отношении, что часто снабжали раскапывателей их массою золота и серебра».
Міне, біз Семей тарихын нақты тереңдеуге мүмкіндік беретін мәліметке де келдік. Ол ең алдымен Г.Ф.Миллер суреттеген тас мүсін, топырақтан үйілген обалар, ұсақ-түйек алтын заттар. Бұл жерде анықтап алатын бір мәселе бар. Г.Ф.Миллер, И.Г.Гмелин және «Дархан-цорджының» қалдығын көзбен көрген басқа зерттеушілер оның жеті құрылыстан (полата) тұратынын сипаттайды, ал сол құрылыстардың бәрі де қалмақтың ламаистік храмынан (пұтханасынан) қалған ба, ол жағын ешкім де анықтамаған.
Әңгіме пұтхананың өзге құрылыстарынан бір километр (бір верста-екі километр шамасында) оқшау тұрған құрылыс туралы. Зерттеушінің айтуы бойынща ол мұнара түрінде салынған (возвышалось вроде башни), оның жанында байырғы түрік мәдениетінің тас балбалы (сынтас) екіге бөлініп сынып жатыр, дәл осы жерден бірнеше унция (1 унция- шамамен 30 грамм) алтын табылады.
Г.Ф.Миллерден қырық жыл кейін Семейге келген П.С.Паллас (1773 г.) алты құрылыстың бір бөлек (в куче), жетінші құрылыстың бір бөлек тұрғанын жазады:
«Первое строение, коего стены еще все стоят, лежит от берега слишком на триста сажень, а от прочих строений на 260 сажень (Сажын – шамамен 2,133 метр немесе 3 аршын-Ж.А.) близ берега. Оное состоит в простой складенной четвероугольной избе, девять квадратных аршин с половиною имеющей, у оной на восточной стороне к реке весьма узкие и низкие двери, а на южной три малых отдушины; дощатая глиною обмазанная кровля, уже провалилась. Выше оного строения река течение свое имеет с южной стороны, и обтекает длинной и узкой остров, которой так как и довольно пространная низменность, оброс под высокими берегами приятной вид придающим кустарником. От находящихся в куче, выше по реке, строений остались от больших двух и от одного третьего строения основания стены»(10,с.176).
Жалпы құрылыстар Ертіс жағалауына жақын орналасқанын П.С.Паллас сипаттамасынан жақсы аңғаруға болады, сонымен бірге мәтінді байыпты қараған адам мұнараның тұрған жерін де шамалайды. Бұл жер менің ойымша бұрыңғы Семей облысының губернаторының үйі, қазіргі музей ғимаратына жақын.
ХІХ ғасырдың жиырмасыншы жылдары Г.Ф.Миллер мен П.С.Паллас сипаттаған құрылыстардың орыны ғана қалды, дегенмен Г.Спасский сияқты зерттеушілер оны қолынан келгенше жүйеледі:
«№1. Главнейшее здание в большею частью развалившиеся. Основание его состоит из камня, верх из необожженного кирпича, а кровля из древесных ветвей, коими и прочие здания, как заключить можно по остаткам были покрыты.
№ 2. Здание укрепленное со всех четырех углов откосными столпами из необожженного кирпича.№3. Здание возвышенное на подобие пирамиды, уменьшающейся мало по малу в окружности.
№ 4. Развалившееся здание разделенное на три жилья.
№ 5, 6. Два развалившихся здания, разделенные стеной.
№ 7. Здание, стоящее от других почти на половину версты и наполненное внутри щебнем. Оно по величине своей прочих менее и прежде возвышаясь на подобие башни служило для содержания на нем стражи» (14,с. 79).
Егер біз шеткі мұнараға көбірек көңіл бөлсек, оның тас балбалмен арасындағы тікелей байланысы да анықтауды қажет етеді. Бұл жерде не ғұн дәуірі (Домбауыл, Қозы көрпеш ), не Түркі қағанаттарының дәуірі (Ақ сүмбе т.б.) есте болуы қажет. Сонымен бірге қайтыс болған адамның құрметіне топырақтан оба көтеру, тастан қоршау жасау, шығыс жағынан балбал орнату Дәшті –Қыпшақ заманында да жалғасты. Деректі тым әріден іздемей-ақ В.Рубрукқа (XIII в.) сүйенейік: «Команы насыпают большой холм над усопшим и воздвигают ему статую, обращенную лицом на восток и держащую у себя в руке перед пупком чашу. Они также строят для богачей пирамиды, т.е. остроконечные домики, и кое-где я видел большие башни из кирпичей, кое-где каменные дома, хотя камней там не находится…»(13,с.59).
Сонымен біздің келтірген деректеріміз қалмақтың «Дархан-цорджы» аталатын ғибадатханасы ғұн, не байырғы түрік дәуірінің культтік ескерткішінің жанынан салынғанын дәлелдейді емес пе ?!
Семейдің біз қараған «Геометрический планында» Алаш жағында (Заречное) бірнеше ірі қорғандар көрсетілген. План жасаушылар оларды «чудские бугорки» деп атаған екен. Орыстың «чудь» дегені көнені білдіреді, қазақтың «мық» дегені сияқты. Картаға қарасақ Татар слабодкасының екі жағынан кездесетін қорғандар да тым көзге түсерлік. Қазақ зиратының жанында да бірталай қорғандар көрсетілген (Геометрический план от 1858 г.). 1857 жылы кеден үйінің құрылысын саламын деп «Дархан-цорджы» үстінде И.А.Армстронг қазба жұмыстарын жүргізді (1,с.36).
Қазба жұмыстарынан тым ерте заманның жәдігерліктері шықты: «Когда снята была насыпь в уровень с окружающей площадью, тогда в некоторых местах, при ударении твердым телом об землю, происходил звук, обнаруживающий пустоту, а потому эти места и были разрыты. На одном из них находившемся в середине снятой насыпи, на глубине одного аршина от горизонта земли, оказалась могила, внутренние стены которой обложены были поставленными на ребро плитами шиферного сланца, а дно ея составлял слой такого же камня. Могила была длинною 2 аршина, шириною 1 3/4 арш. и вышиною 1 1/2 аршина. По вскрытии могилы, найдены в ней человеческие кости, кроме черепа, сложенные в кучу к восточной стороне могилы. В пяти саженях от этой могилы, к юго-востоку, уже за чертою самой насыпи, были вскрыты еще две могилы. В одной из них, на глубине двух аршин, оказались сгнившие бревна, закрывающие могилу. Когда бревна были сняты, то в могиле оказались человеческие кости, без черепа, и по середине их круглая, деревянная, грубой отделки, на четырех ножках скамеечка, которая совершенно сгнила и от прикосновения распалась; уцелела одна лишь ножка. На этой скамеечке лежало несколько разных медных вещиц и каменные шлифованные просверленные бусы, составлявшие украшения женского наряда. В другой же могиле, точно также устроенной, найдены были тоже человеческие кости, без черепа, и две медные серьги. Кроме того, в той же насыпи найдено гранитное блюдце с возвышенными краями и с гранитною ручкою, вероятно, употреблявшееся для растирания красок, или других каких либо веществ, и при них заостренный кусок сланца с сохранившеюся на нем красною краскою».
Бұл қазба жұмыстарына байланысты 1861 жылы жазылған Лама Галсан Гамбоевтың тәпсірлері де тым ертерек уақытты нұсқайды:
«…подробное рассмотрение вещей, найденных в уцелевших насыпях, вероятно, существовавших за долго до построения храма Цорджин Кида, доказывает, что эти насыпи служили могилами шаманской эпохи, тем более, что постройка насыпей, разделенных на две части, верхнюю и нижнюю, служившую самою могилою, и найденные в сей последней, кроме человеческих костей без черепов, вещи медные и другие стеклянные принадлежность исключительно обычаям шаманов. Всматриваясь ближе в расположение насыпей и могил, из которых одна находится на глубине 1 аршина (1 аршын – 0,711 м) от поверхности земли, в самом центре насыпи, а другие две уже за чертою насыпи, в расстоянии от нее 5 сажен и на глубине уже 2 аршин от поверхности земли, должно думать, что эти насыпи и могилы построены в разное время…»(3,152).
Осының бәрін салыстыра отырып біз Семей жеріндегі тарихи ескерткіштер тым ерте дәуірге кетеді деп айта аламыз. Енді осы көне қоныс «Дархан-цорджы» атауына дейін қалай аталды екен, соған келейік. Мен осы сұрақты шешу үшін ғылыми зерттеудің айналымына «Эрчисын –сумэ» атауын енгізу қажет деп ілемін. Бұл атау ерте қалмақ деректерінің ішінде бар, осыдан он жыл бұрын мен «Эрчисын –сумэ-храм на Иртыше» деген кітапша жазғанымда «Следует предположить, что «Эрчисын-сумэ» был основан в начале XVII века на месте более древнего поселения кимако-кыпчакского периода» деген пікірге келіп, бірақ ол жолы «Эрчисын сумэ» атауының құпиясын анықтауға шама жетпеп еді.
«Эрчисын сумэ» атауы алғаш рет ойраттың атақты дін басы және ағартушысы Зая-пандитаның өмірбаяны жазылған «Сарин герл» (Ай сәулесі) кітабында кездеседі: «Он (Зая-пандита – Ж.А.) в году овцы (1643) провел зиму у Кундулунг-Убаши в (местности) Хасулаг. Совершив в полном виде молитвенные обряды по случаю (праздника) Цаган Сар, он (тем самым) посеял семена добродетели в людях.
В году обезьяны (1644) он (Зая-пандита) летом отправился к Очирту-тайджи и провел лето (в его владениях). оттуда Дархан-цорджи просил его пожаловать в храм, находившийся на Иртыше (Эрчисын-сумэ). Из (местности) Коксалай-Баханаг через (местность) Хайдаг (Зая-пандита) откочевал к (рекам) Лэбши и Хара-Тала во владениях Очирту-тайджи. Курээ (Монастырь Зая-пандиты) прибыл к храму Дархан-цорджи и там провел зиму. Здесь Дархан-цорджи оказывал /Зая-пандите/ всевозможные почести он /Зая-пандита/ переводил «Мани Гамбум» и занимался другими делами, способствовавшими распространению драгоценной религии /Будды/…» (8,с.45-46).
Бұл жерде «Хасулаг» атауына түсінік бере кеткен жөн. 1643 жылы Зая-Пандита қыстаған жерді қазақ Кент-Қазылық деп атайды. Бұл сол заманда хошоуыттың атақты көсемдерінің бірі Көнделең тайшының (Кундулунг-убаши) қыстауы. Қазіргі заманда Қазылық аты ұмытылған, бірақ қазақтың ауызша дәстүрінде «Үш Қазылық», «Бес Қазылық», «Он екі Қазылық» атаулары әлі де бар. Бір сөзбен айтқанда бұл Сарыарқадан Ертіске қарай ағатын Түндік өзенінің екі қапталындағы таулар жүйесі. Қазақта «Қазылық –мал кіндігі» деген сөз бар, малға жайлы болған соң айтылады. Мәтінге қарасақ Цаған Сар (Ұзын сары) мерекесін Кент-Қазылықта қарсы алған Зая-Пандита одан әрі Лепсі мен Қаратал бойында қоныс тепкен Очирту-Цэцэн тайшының еліне барып, одан Көксала-Бақанас арқылы Эрчисын сумэге келген болып отыр. Шақырып отырған Эрчисын сумэде иелік жасайтын Дархан-цорды (цорджы –бұл жерде молда деген мағынада, ламаизмде қолданылады).
Зерттеушілер арасында «Эрчисын сумэні» Ертістің жоғарғы ағысында орналасқан Абылайын-китпен шатастыратындар бар. Шын мәнінде Абылайын киттің салынған уақыты 1650 жылдардың басы, оның ашылу құрметіне арналған тойға 1657 жылы Зая –пандита қатысады. Ал «Эрчисын сумэ» 1640 жылдары дүрілдетіп жұмыс істеп тұрған, жан-жақтан қалмақтар ағылып келіп бас қосатын, үлкен діни орталық. Зая-пандита 1644 жылы осы жерде тек діни ғана емес, сонымен бірге саяси шаруаларды атқарғаны сөзсіз. Бұл тарихнамада «Жоңғария» аталып кеткен дүрбен-ойрат (төрт ойрат) мемлекетінің жаңа көтеріліп келе жатқан тұсы еді. Батыр қонтайшы бастаған ойраттың ел басшылары 1640 жылы Тарбағатай баурайында «Ұлан бура» деген жерде кездесіп мемлекетті құру туралы мәмлеге келген.
Зая-Пандита 1639 жылы Тибеттен дін оқуын бітіріп келгенде Эрчисын сумэ ғибадатханасы жұмыс істеп тұрды деп болжаймыз. Мүмкін бұл ғибатахана ойраттардың Тарбағатайға жиналып бір мемлекетке бас қосуына да ықпал жасаған болар, себебі ол Еділ-Жайық бойына тым ішкернелей кірген торғауыттарға да, Ой Түндікті жағалай, Он екі Қазылық тауларын мекендеген хошоуыттарға да, Алтайды иемденген дербеттер мен чоростарға да кіндік орталық сияқты.
«Эрчисын сумэ» қай заманға дейін ойраттарға қызмет жасады, ол жағы бізге белгісіз. «Қалмақтың Сарыарқамен қоштасып жылағаны» аталатын қазақ ішінде кең тараған жырларда: «Үш атамыз өткен тау, Үш мың қара біткен тау, Он екі қазылық, Ой Түндік, Айналасы толған жау» делінеді. Үш атасы шамамен жүз жылдай уақыт, сонда «Эрчисын сумэ» 1630-жылдары салынса 1730 жылдары өмір сүруі тоқтатты деуге болады.
К.Риттердің 1860 жылғы Семейге байланысты жазғаны бұл көне жәдігерліктің сол кездегі жағдайынан толық хабар береді:
«…Семь Палат, представляющие теперь жалкие остатки обрушавшейся стены, едва возбуждают любопытство путешественников; подле них находится крепость Семипалатинск, которому он сообщил свое название. …По тогдашним сказаниям, здесь жил какой-то Дархан Зарджи, имя которого, впрочем, более нигде не встречается…»(12,с.142).
Сонымен К.Риттердің тұсында Эрчисын сумэнің иесі атанған Дархан-цорджы ақыры «какой-то Дархан-Зарджи» атанды, бірақ қалай болғанда да оның аты Семейдің қалмақ дәуіріндегі тарихына біршама нақтылық беріп тұр. Тек ескертетін мәселе «Дархан-цорджы» Ресей авторлары шартты түрде ғана қолданған атау, оларға дерек берген қалмақ азаматтары осы жерде ертеде «Эрчисын сумэ» деген ғибадатхана бар еді, соның молдасы Дархан-цорджы деп айтып отырғандықтан ғылыми айналымға қала атауы есебінде енді. Дархан –цорджының басты еңбегі көне дәуірдің атақты қарауыл мұнарасының жанынан будда дінінің пұтханасын салғандығы. «Эрчисын сумэ» атауын қазақ тіліне аударсақ «Ертістегі сүмбе» болып шығады. «Сүмбе» сөзін қазақ биік, жоғарыға шаншыла салынған құрылыстарға, биік, тік өскен ағаштарға т.б. қатысты қолданады. Моңғол тілінде кез келген діни құрылысқа (христиан, мұсылман, будда) қатысты қолдана беретін «сүм» деген сөз бар, бұл сүмбенің ауыз екі тілде оңайлатылған түрі, не түбірі болуға тиісті. Қазақтың «сүң», «сүңгі», «сүңгуір» т.б. сөздері де сол сөздің ағайыны деп танимыз. Түпкі мәні биікке шаншыла көтерілген, қарауыл мұнарасы, басында үшкір күмбезі бар құрылыс.
-Міне, Семейдің байырғы замандағы атауы осы «Сүмбе». Сырдарияның жағасында, Қаратудың баурайында биікке шаншылған Ақ сүмбе мен Ертістің жағасында қалың елдің қонысы, өткелдің белгісі болған Эрчисын сумэнің арасында бір байланыс бары шәксіз.
Әдебиет:
1. Армстронг И.А. Семипалатинские древности (с рисунками). // Известия императорского археологического общества. Т.ІІ. СПб., 1861. С. 202-206.
- Артыкбаев Ж.О. Среднее Прииртышье в контексте проблем истории Евразийских степей. Павлодар, 2007.
- Галсан Гамбоев. Объяснения Семипалатинских древностей // Известия императорского археологического общества. Т.ІІ.СПб., 1861. С.207-219.
4. Геометрический план выгонной земли Областного города Семипалатинска от 1858 г. / из фондов Семипалатинского краеведческого музея/. - Миллер Г.Ф. Описание Сибирского царства и всех происшедших в нем дел от начала, а особливо от покорения его Российской державе по сии времена. Сочинено Герардом Фридериком Миллером, историографом и профессором. Кн.І. СПб., 1750./ Рукописный вариант книги имеется в библиотеке Семипалатинского краеведческого музея/.
- Миллер Г.Ф. Из сочинений академиков Г.Ф. Миллера и И.Г.Гмелина // В.В.Радлов Сибирские древности. Т.1. вып. 3. Приложение ХV.
- Миллер Г.Ф. История Сибири. Т.1. М-Л., 1937, Изд.2-е. М., 1999; т.2. М-Л., 1941, Изд.2-е. М., 2000.
- Норбо Ш. Зая-пандита / Материалы к биографии/. Элиста, 1999.
- N.Vitsen. Noord end Oost Tartarie (переводы из этой книги в сочинениях Г.Ф.Миллера. К.Риттера и т.д.).
- Паллас П.С. Путешествие по разным местам Российского государства. ч.ІІ, СПб., 1786.
- Потанин Г.Н. Очерки Северо-Западной Монголии. Результаты путешествия в 1876-1877 годах// Изд. РГО. СПб.,1881. Вып.1.
- Риттер К. Землевладение Азии. СПб., 1880. Ч.ІІІ.
- Рубрук В. Путешествие в восточные страны Вильгельма де Рубрука в лето благости 1253 // Путешествия в восточные страны Плано Карпини и Гильома де Рубрука. Алматы, 1993.
- Спасский Г.И. О древних развалинах Сибири // Сибирский вестник. Ч.3, с. 39-98.
8033 рет оқылды
