Биыл елімізде ерекше атаулы жыл Қазақстан мен Орта Азиядағы ұлт-азаттық көтеріліске – 100 жыл. Ғасырлар бойы азаттық аңсаған қазақ даласында халыққа тізесін батырған билікке қарсы көптеген көтерілістер болған. Аталған өңірлерді түгелге дейін қамтыған бұл көтеріліс, ең алдымен, патшалық Ресейдің көптеген жылдар бойы жүргізіліп келген, ал, 1914 жылы басталған бірінші жаһандық соғысқа байланысты бұрынғыдан әрі күшейе түскен отарлық қанау саясатына қарсы бағытталды. Осы көтерілісте Ресей боданында болған дала халықтары алғаш рет толық мәндегі азаттықтың ұранын көтерді. Езгідегі халық қолына қару алып, патшаға қарсы шықты.
КӨТЕРІЛІСТІҢ БАСТАЛУ СЕБЕПТЕРІ
1914 жылы басталған бірінші жаһандық соғыстың барысында Ресейде төңкерістік ахуал әбден ширыға түсті. Біріншіден, үстем таптардың бұдан әрі бұрынғысынша үстемдік ете беру мүмкін еместігі еді. Екіншіден, елдегі дағдарыс салдарынан еңбекші бұқара әдеттегіден де тыс мұқтаждық пен жоқшылыққа ұшырады. Үшіншіден, үстем таптардың қылығына халықтың ашу-ызасы мейлінше артуы, төңкерістік қимылдармен белсенді түрде ұштасып жатқан наразылықтың барынша күшеюі.
Соғыс қисапсыз шикізатты, азық-түлікті, малды, т.б. материалдық игілікті жалмай берді. Уақыт өткен сайын соғысқа байланысты тонау мен қанау күшейе түсті. Әртүрлі салықтардың мөлшері артып, жаңа салықтар енгізілді. Жергілікті халық төлейтін салықтар көлемі 3-4 есе, ал, жекелеген жағдайларда 15 есеге дейін көбейді. Сонымен қатар, халық күнделікті тұтынатын заттар үздіксіз қымбаттай берді. Мәселен, 1914-1916 жылдар аралығында Жетісу облысында әр түтінге салынатын салық 3 сомнан 8 сомға өсті. ХХ ғасырдың басында бір пұт ұнның бағасы 94 тиын болса, 1916 жылы ол 40 сомға дейін көтерілді. Қазақстанның солтүстік-шығыс облыстарында 1916 жылы бидай ұнының бағасы 1,5 есе, ал, еттің бағасы екі есеге дейін жоғарылады. Земстволық, болыстық алымдардың, жол алымының мөлшері көбейді. Старшындар, шенеуніктер, байлар парақорлықпен айналысты, қазынаға алым-салықтан түскен қаржының, малдың елеулі бөлігін қымқырып қалып отырды.
Әулиеата уезінің қазақтары 1916 жылы 17 наурызда болыстар мен старшындардың озбырлығына шағым жасап Түркістан генерал-губернаторына «Жағдайды анықтау үшін айрықша тапсырмамен шенеунік жіберуді сұраймыз. Өйткені, араны ашылған әкімдерді онан ары қанағаттандыра беруге халықтың ешқандай мүмкіндігі жоқ» – деп жазған. Соғыстың ауыр зардаптарынан, жұт болуы салдарынан егістің көлемі, малдың саны құлдырап кеміп кеткен. Оның үстіне отаршылдық саясаттың салдарынан жер мәселесіндегі қайшылықтар шиеленісе түсті. Жергілікті халық мекендеген құнарлы алқаптарды тартып алу әдеттегі дағдыға айналды.
Бірінші жаһандық соғыс барысында әскердің және қол күшінің жетіспеуінен тылдағы объектілердегі жағдай да нашарлады. Сондықтан да, патша үкіметі 1916 жылы 25 маусымда шет аймақтар халықтарының азаматтарын майдандағы қара жұмысқа шақыру туралы жарлық шығаруға мәжбүр болды. Жарлық бойынша тыл жұмыстарына Қазақстан мен Орта Азиядан (19 бен 43 жас аралығындағы) 400 мың адам, соның ішінде, қазақтардан 240 мыңға жуық кісі алу белгіленді. Егер, сол кездегі қазақ шаруашылықтарының саны 700 мыңнан сәл асатынын ескерер болсақ, патша жарлығы тұтастай орындалған жағдайда, әрбір үшінші шаруашылық өзінің негізгі еңбек етушісінен айырылады екен. Ал, мұндай мөлшерде жұмысшы қолын майданның тыл жұмыстарына әкету Қазақстанды ұлттық апатқа ұшыратуы мүмкін еді.
Мобилизация жүргізу, алынған жігіттерді әскери әкімшілікке тапсыру жергілікті қазақ әкімдеріне тікелей жүктелді. Мобилизациядан болыс, байлар, атқа мінерлер, молдалар мен дворян құқын алған үстем тап өкілдері, оқыған интеллигенттердің бір сыпырасы босатылды. Іс жүзінде байлардың балалары өз орындарына ақша төлеп кедейлерді жалдап жіберді. Мобилизациядан пара алып босату немесе кедей жастарды заңсыз алу сияқты озбырлық тап күресінің шиеленісуіне, жергілікті ұлттарға, байларға наразылықтың күшеюіне әкеліп соқты. Демек, маусым жарлығы 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілісі тез бұрқ ете түсуіне басты себептердің бірі болып табылады.
Көтерілістің басталуы мен барысы
Жарлық Қазақстанның барлық аймақтарында дерлік жаппай наразылық туғызды. Әлихан Бөкейхановтың сөзімен айтсақ «қалың елдің дариядай толқуы» басталды. Демек, көтеріліс әуел бастан-ақ бүкілқазақстандық және ортаазиялық сипатқа ие болды.
Қазақстанның әр аймағында стихиялық түрде басталған патша жарлығына қарсы әрекеттер бірте-бірте ұйымдасқан сипат алып, қарулы көтеріліске ұласты. Көтеріліс бүкіл Қазақстанды қамтыды, алайда, оның ірі ошақтары алдымен Жетісуда, одан кейін Торғай-Ырғыз өңірінде қалыптасты. Көтерілістің басты мақсаты ұлттық және саяси азаттыққа қол жеткізу болды.
1916 жылғы тарихи оқиғаға Оралдағы – 10, Сырдариядағы – 13, Семейдегі – 17, Ақмоладағы – 27, Торғайдағы – 60, Жетісудағы – 102 болыстың ер азаматтары қатысты.
Жетісуда тұратын қазақ, қырғыз, ұйғыр, дұнғандардың ұлт-азаттық көтерілісі қазақ даласындағы қозғалыстың ең көлемі маңызды орталығына айналды. Олардың ірі ошақтары Асылдағы – Қызылбөрік, Үшқоңырдағы – Жайылмыс, Қастек-Самсыдағы – Ботбай, Тайторы болыстарында болды. Көтерілісті қазақ демократиялық интеллигенциясының өкілі Тоқаш Бокин ұйымдастырды, дайындады. Жер-жердегі топтарды Бекболат Әшекеев, Ұзақ Саурықов, Нүке Сатыбеков, Досқожа Қашағанов, Әли Нұрғожаев, Сатай Көбегенов, Жақабай Құдайбергенов, Байхан Қазыбеков, Сатай Қарашев, Боранбай Жантөлеев, Әлиасқар Сырабаев, Серғазы Күшіков, Сейдахмет Ысқақов, Иса Сексенбаев сияқты халық ұлдары басқарды. Ал, солардың ішінде Бекболат Әшекеев айрықша көзге түсті, дараланды, ерлік көрсетті. Себебі, ол алдына қойған мақсатынан қайтпады, халқына берген уәдесінен таймады, танбады.
«Рас, мен соғысуға шықпақ болдым,
Басыңды жер астына тықпақ болдым.
Рас десең, рас сөз мен айтайын,
Ақ паштаның тұқымын құртпақ болдым» деп кімге қарсы шыққанын ашық, анық айтты топ алдында, көп алдында. Сөйтті де, өзін-өзі өлімге қиды. Жай емес, жарқын болашаққа сенді де, саналы түрде, сабырлы түрде мойнын дар тұзағына ұсынды…
Бекболат 1843 жылы Қаскелең тауында туды. Жастайынан мал бақты. Егіншілікпен шұғылданды. Ағаш шебері атанды. Домбырамен күй шертті, есейген кезінде ел арасындағы дау-жанжалды шешуге қатынасты. Әлінің келгенінше әділ төреші болды. Осысы үшін аз уақыт болыстықтың тәжін де киді.
7 шілдеде Үшқоңырда жайылмыс қазақтарының съезі болды. Отар приставы Гилевтің 2 тамыз күні жазған хабарында Қаралы, 8 шілде күні Қарғалы, Бидайлы, Күрті, Ұзынағаш болыстарының мыңнан астам қазақтары Үлкен саз жайлауына жиналады. Мал санағын жүргізуге келген шенеунік Ивановқа қарсы пікір айтады. «Не істесе де, балаларымызды солдатқа бермейміз!» деп жазба түрде қарсылық білдіреді, оған Әміре Төлеубаев бастаған 45 кісі қол қояды. 10 шілде күні тағы да сол Үлкен Сазда 5 мың адам қатысқан жиын өткізіледі. Жиналғандар «Патшаға солдат бермейміз, бәріміз бірігіп соғыс ашамыз!» деп хабарлайды көпшілікке.
… Сол екі арада Алматыдан шыққан жазалаушы отряд та асуға жетіп қалған. Отряд бастығы – қазақтың қас жауы, Верный уезінің подполковнигі Базилевский еді. Отряд контингенті Верный гарнизонының құр сұлбасын сақтап отырған Симбирск жаяу әскері полкының солдаттарынан табан астында іріктелген жендеттер. Олар қаланың атты полициясы мен өрт сөндіргіштер дивизиондарының мәстектеріне мінгізіліп, кіші Алматыдағы соғыс қоймасынан қылыш-сайман, оқ-дәрі алысымен-ақ осылай жөнелтілген. Жолшыбай, Қаскелеңде отрядқа жол бастаушылыққа және тілмаштыққа бірқауым қазақ-орыстар қосылды.
Тамыздың 10 және 11 күндері
Жазалау отряды анталап асуға шықты. Ел шетіне жетуі-ақ мұң екен әлекедей жаланып, жеңіл сайран сала бастады. Қару-жарақ асынған мұншама орысты жөнді көре алмай, жол жиегінде көзін көлегейлеп қарай түскен, мал қайырған жайдақ атты қарияны көзі шалған Базилевский: «Сен анау шпионды шауып таста!» деп бұйырды солдаттарының біріне. Атын омыраулата түскен жаяу әскер киіміндегі ебедейсіз кавалерист ол қарияны ықай-шықайсыз шауып тастады. Қозы бағып жүрген бір жасөспірімді, Базилевский және бір солдатқа винтовканы көздетіп атқызды. Базилевский өзінің бұл ісін қылмысқа баламайды, қайта соғыс өнеріне машығы жоқ, мынадай топырды жауынгерлікке үйретті деп білді.
Тамыздың 13 күні
Жаяулатып сап түзеген солдаттар бірі жатып, бірі тізерлеп винтовкадан оқ жаудырды. Дара шығып, аш қойған сойылшылар арқан бойдан артық бармай, оққа ұшып жатты. Ат үстінен үнсіз сырғып түсіп жатқандар бар. «Қарағым-ай, батыр емес пе едің!» деді Қойшыбай ақсақал, ат үстінен ауып бара жатқан атақты көкпаршы суан Оспанды жанамалай сүйей беріп «Солай ма еді Қойшеке?» деп еңсесін бір көтерген еңгезердей жігіт: «Болмайды екен, Қойшеке», деп қайта құлап түсті.
Үлкен қантөгіс. Герман майданының шебінде емес, дәл осы ауылдың ортасында болды.
– Оқтан қозыкөш шегініңдер, жылқы келді! – деді Бекболат, аттары шоршып, шиыршық атқан сарбаздарға, арт жақты нұсқап. Жылқы дүбірі Бұрған жақтан да, Шымбұлақтан да екі бүйірден шықты, жер қайысқан үйір жүйткіп кеп қалды. Сарбаздардың бір сәтке үміт оты жанды, отрядты қоршап алу да ойларында болған. Жылқы беті жауға бұрылды. Қиқулаған қалың нөпірден сесі қайтқан жау қашуға бет алды. Бірақ дауылдай ескен қуғыншылардан құтылмасын түсініп, белестегі қойтасқа бекініп, қайта оқ жаудырды. Дүркін-дүркін атылған оқ алапатынан үріккен жылқы алай-түлей. Омақасқан асау қысырақтар енді сарбаздардың өздеріне тосқауылға айналса, сарбаздардың өзі қас жауының оқ өтіне тосылды. Ат басын ірікпей, жеке дара «төлеп» шапқан Көпесбай мен Мұсабай қарт бірдей оққа ұшты. Осы қақтығыста 43 адам қаза тапты, алты адам майып болды.
– Беке қайтеміз? Ту құлады! – деді серік қарттардың бірі. Ұрыс өңіріне жайлау-жайлаудағы құз-шоқырлардан жазбай, көз тіккен ауыл сақшылары: «біз жеңілдік» деп азан салуы-ақ мұң екен, артынып-тартынып дайын отырған ел Қырғызды бет алып, одан әрі Қытай асуға лап көтерді. Көшкен елдің жұрты үрей туғызады.
Алайда, жазалаушы отрядпен екі рет соғыста бекболатшылардың бірнешеуі оққа ұшады, жараланады. Бекболат «ел басына түскен қорлыққа шыдамай» өзі келіп, Шамалғанда тұратын Төлеген Балғабектің үйінде жауына беріледі.
Сот мүшелері Бекболаттан бірнеше рет жауап алады. Бірақ халықтың адал ұлы, ержүрек ардагері: «Көтерілісті ұйымдастырған да, бастаған да жалғыз өзім. Ешкіммен байланысым жоқ» деп өлім тұзағын саналы қарсы алады.
7 қыркүйекте Боралдай деген жерде Бекболат Әшекеев, Байбосын Тамабаев, Қалығұл Сыпатаев үшеуі дарға асылды. Жендеттер топырақ бетін тегістеп, жермен жексен етті және қарулы күзет қойып, қазалы жерге бір ай бойы жан жуытпады.
Қарқара көтерілісінің басшысы жетпістен асқан ақсақал Жәмеңке Мәмбетовті патша жендеттері Ыстықкөл жағалауындағы Қаракөл қаласындағы түрмеде у беріп өлтірді.
12 желтоқсанда Жайылмыс болысының 23 адамы қосымша тергеуге тартылып, бас-аяғы үш күн ішінде әскери сот 14 адамды «бүлікші» деген айыппен өлім жазасына кесті. Олардың ішінде: Әшекеев (Бекболаттың ортаншы баласы), Әбішев, Аманбаев, Нұрабаев, Сұлтанов, Аманжолов тағы басқалары бар. Түркістан генерал-губернаторы Куропаткин сот үкімін ірікпей 22 ақпанда бекіткен, бірақ, сол күндері Петроградта ақпан төңкерісі басталып, ол үкім орындалмай қалды, сонда да елді меңдеген езгілік дерт асқындаған бетінде қала берді («Қазақ әдебиеті», 1996, 14 мамыр).
Қыркүйектің соңы мен қазанда Жетісу көтерілістерінің негізгі күштері жеңіліске ұшырады. Патша жендеттері көтерілісшілерді ғана емес, олармен бірге бейбіт халықты да қатал жазалады. Жалпы Түркістан өлкесі бойынша 1917 жылдың 1 ақпанына дейінгі мәліметтер бойынша, мыңдаған көтерілісшілер сотқа тартылып 347 адам өлім жазасына, 168 адам каторгалық жұмыстарға, 129 адам түрмеде отыруға кесілді. Қатал қуғын-сүргінге ұшыраған 300 мыңнан астам немесе Жетісу өңірінің тұрғылықты халықтарының төрттен бір бөлігі атамекендерін тастап кетуге мәжбүр болды. Сондықтан да Жетісуды мекендеуші тұрғылықты халықтар 1916 жылды тек қана көтеріліс жылы емес, сонымен бірге, «Үркін» (үрке көшу) жылы ретінде көп уақыт бойы ұмыта алмады. Көтеріліс Қазақстанның солтүстік-шығыс аймағын қамтитын сол кездегі Ақмола және Семей облыстарында да орын алды. Патша жарлығына қарсы наразылық әрекеттеріне, жекелеген өңірлердегі көтерілістерге Зайсан уезінде 7000 адамдық топ, Өскемен уезінде 3000-ға дейін жететін топтар қатынасқан…
Сырдария облысындағы шаруалар көтерілісі патша өкіметін қатты қорқытты. Көтерілісті басуға Ташкенттен, Орынбордан әскер күштері келтірілді. Ондаған зеңбірекпен, пулеметпен қаруланған, жалпы саны 5000 жуық патша әскері қыркүйек айының басынан аяғына дейін көтерілісшілермен ұрыс жүргізіп, оны аяусыз басып, жанышты. Новотроицк ауданында прапорщик Бондаренконың отряды көтерілісті басып, қолға түскен 150 адамды түгелдей атты. Қазақ ауылдарын айуандықпен өртеп, малдарын айдап кетті.
Сыр бойы шаруаларының көтерілісі көршілес Ақтөбе, Орал облыстары уездері шаруаларының патша жарлығын іске асыртпау жолындағы күресіне әсерін тигізбей қойған жоқ. Бұл аудандарда да патша өкіметіне ашық қарсылық кеңінен өрістеді. Оралдың оңтүстігіндегі Қаракөл, Қарабау, Соналы, Бұлдырты, Өлеңші, Қалдығайты болыстарын қамтыған көтеріліс бытыраңқы түрде өрбіді. Қаракөл көтерілісшілері қаруланып, болыстардың қолындағы «қара тізімді» күшпен жойды әрі өз араларынан хан сайлады. Уезд орталығы – Ілбішіннен шыққан 100 адамдық жазалаушы отряд Қаракөлге жетіп, көтерілісшілерді пулеметпен атқылады. Облыстағы көтерілістің екінші орталығы – шығыс аймақтағы Шыңғырлау, Шиелі, Бөрлі болыстары. Орал казак-орыстары отрядының қолдауына сүйенген болыс Сарболының Ахметі жергілікті халық талабына құлақ аспай, тыл жұмысына алынатындар тізімін өз қалауынша жасап шығады. Бұған ашынған 400 көтерілісші қару қолданып, болысты және оның көмекшісін өлтірді. Орал қаласынан Шыңғырлау және Шиелі болыстарына шұғыл аттандырылған жазалаушы отряд көтерілісті күшпен басады. 14 адам тұтқындалып, соғыс трибуналының үкімімен қатаң жазаланады. Соның өзінде де, Орал облысында қара жұмысқа алынады деп белгіленген 50 мыңнан астам ауыл жігіттерінің 32 мыңы шақыру пункттеріне келуден бас тартты. Бөкей даласында, Гурьев, Темір уездерінде наразылық қарулы көтеріліске ұласып, бұқаралық сипат алды. Әсіресе, Темір уезіндегі көтерілісшілер қимылы тегеурінді болды.
Сыр бойы, Орал, Ақтөбе шаруалары көтерілісінің бір ерекшелігі оған қатысушылар осы өңірдегі орыс шаруаларымен қақтығысқа барған жоқ. Олардың таптық мұң-мүдделері өздерімен бірдей екенін түсінеді. Сырдария облысының әскери генерал-губернаторы Галкин 18 шілдеде былай деп мәлімдеді: «Ташкент, Черняев, Әулиеата, Перовск уездері мен Амудария бөлімінің мұсылман халқы орыс поселкелерінің тұрғындарына қарсы ешқандай дұшпандық әрекет көрсеткен жоқ. Сондықтан да бұл поселкелерді қорғау үшін әдейі шара алудың қажеті аз» (ҚР Мемлекеттік мұрағаты, 1237-қор, 1-тізбе, 25-іс, 285-бет).
Исатайдың немересі – сарбаздар басшысы
Астрахань облыстық мемлекеттік мұрағаттан атақты батыр Исатай Таймановтың немересі Өтепқали Исатаев басқарған көтеріліс жайында бірқатар деректер табылды. Солардың бірінде былай деп жазылыпты:
«Қаулы. 1916 жылғы шілде. 25-күн.
Мен, Краснояр уездік исправителі Хлынов, осы жылғы маусымның 11-інде бірінші округ ауданына келдім және жергілікті әкімдер арқылы жоғары мәртебелі жарлықты жария еттім.
1-ші округтың 15-ші болысының киргизі (қазағы) Өтепқали Исатаев, 70 жаста, князь Юсуповтың жерінде, Краснояр уезінде тұрады, орысша жақсы сауатты, қазақтар арасында беделді, оның сөзі бүкіл қауым үшін заң іспетті, оның беделінің тағы бір ерекше белгісі – атасы Исатай Тайманов осыдан жүз жыл бұрын бүкіл қазақ ордасын көтеріліске бастаған. Өтепқали қазақтарды тыл жұмысына алу туралы естісімен өзіне ақыл сұрап келген қазақтарға бір нәрсені желеу етіп жиналып, екі сиыр сойып, ас үстінде кеңес өткізу, ең бастысы, қазақтарды әскерге бермеу, одан да осы жерде өлу қажеттігі туралы ақыл қосқан.
Осы жағдайға орай және күшейтілген күзет ережесінің 21-ші статьясы негізінде Қаулы етемін: Ішкі қазақ ордасы, 15-ші болысының қазағы, 70 жастағы Өтепқали Исатаев мемлекеттік қылмыстың алдын-алу және болдырмау мақсатымен Астрахань абақтысына жабылып, Астрахань губернатор мырзасының қарамағына жіберілсін. Бұл қаулы да сонда тапсырылсын.
Осының көшірмесі Астрахань губерниялық жандарм басқармасының бастығына, Астрахань округтік сотына және оның учаскелік өкіліне хабарлансын. Краснояр уезінің исправителі, қазақтарды тыл жұмысына алу жөніндегі өкілі А. Хлынов. Бұл қаулы Исатаевқа хабарланған…»
Осы деректерге қарағанда, губернатордың алдауына сенген 2000-дай сарбаз 25 шілдеден бастап ауылдарына тараған. Мұны білген А. Хлынов және басқа әкімдер жазалаушы топ шығарып, әуелі Едіге Нарынбаевты, одан соң Өтепқали Исатаевты тұтқынға алады. 26-шілдеде жазалаушы отрядқа жергілікті старшын Досқали Расов пен правитель Құрманбаевтың шабармандары қосылып, көтеріліске қатысқан 67 жасар Ескендір Төлебаевты, 53-тегі Мұқаш Мәутеновты, 55-тегі Өтеген Сапаевты, 71-жасар Баратай Жанбаевты ұстайды. Өтепқали Исатаев өзінің алты серігімен және көтерілісшілер арасындағы дәрігер Махмұт Шолтыровпен бірге Астрахань абақтысында тергеуде болады…
Ер Исатайдың немересі Өтепқали бастаған көтеріліс осылайша жеңіліске ұшырайды. Өтепқали өзі кейінірек, 1930 жылы қайтыс болады. Ағайындары оны Мыңтөбеде, Таушық деген жерде жерлейді. Басына күмбез, ағаш мұнара орнатады. Өтепқалидың зиратын жергілікті тұрғындар өте қастерлейді. Бұл да азаттық жолында шайқасқандарға деген халық құрметінің бір белгісі екені анық («Социалистік Қазақстан», 1988, 25 қыркүйек).
ТОРҒАЙ ӨЛКЕСІНДЕГІ ТОЛҚУЛАР
1916 жылы 16 тамызда патша әкімшілігі торғай қаласында Қазақстанның бес облысы (Ақмола, Семей, Жетісу, Орал және Торғай облыстары) өкілдерінің дала өлкесі генерал-губернаторы И.А. Сухомлинов басқарған кеңесін өткізді. Мұнда бай-феодалдар халық көтерілісін басуға міндеттенді. Көтерілістің ірі орталықтарының бірі сол кездегі Торғай облысының (қазіргі Қарағанды, Қостанай, Ақтөбе облыстарының жері) уезі болды. Көтеріліс шілде айының бірінші жартысында бұрқ ете түсті. Қарабалық болысының 5-ауылының қазақтары 9 шілдеде мобилизацияға үзілді-кесілді қарсылық білдірді. Жиналғандар: «Солдатқа бармаймыз! Алуға келгендерді, кімде болса құртамыз! Патшаның өзі келсе, оны да өлтіреміз!» деген ұран тастады. Олар ауыл старшынын соққыға жығып, болыс С. Қадыровты өлтірді. Жазалаушы отряд 72 адамды тұтқындады. Басқа уездерде де қазақтар мобилизацияға алынғандардың тізімдерін жойып, болыстарды өлтіре бастады.
Қара бұқараның Амангелді Иманов, Әбдіғапар Жанбосынов, Әлжан Қарабаев, Ыбырай Атамбеков, Қосжан Маңыбаев, Ақмолла Нұрқамысов сияқты жалынды топтары өздерінің бостандығы үшін қарулы шайқасқа шығуды қалады. Торғай көтеріліс ошағы ең табанды болды және ұзаққа созылды. Мұрағат құжаттары дәлелдейтіндей, торғай көтерілісі шырқау шегіне жеткен кезде көтерілісшілердің жалпы саны 50 мың адамға жеткен. Негізінен арғын және қыпшақ рулары мекендеген Торғай уезінде бастапқы кезде патша жарлығына қарсы толқулар Қайдауыл, Аққұм, Қараторғай, Сарыторғай, Қарақопа болыстарын, сондай-ақ Тосын, Майқарау, Сарықопа, Наурызым болыстарын қамтыды.
Көтерілістің етек жаю барысында атақты Тілеуке батыр мен елге беделді болған Нияз бидің ұрпағы, өзі де үлкен парасат иесі Әбдіғапар Жанбосынов қыпшақ көтерілісшілерінің ханы, ал, Шолақ Оспанов арғын көтерілісшілерінің ханы болып сайланды.
Әмір Әбдіғапар
Бүкіл орталық Қазақстанды, Ақтөбе мен Сыр бойының біраз бөлігін қамтыған ұлт-азаттық көтерілісінің ұйымдастырушысы, көсемі, еткен еңбегі мен істеген істері өзгеге танылып келген Әбдіғапар Жанбосыновтың тағдыры – Қазақстан тарихындағы ақтаңдақ беттердің бірі. Қазіргі тәуелсіз еліміздің азаттыққа жетуіне Әмір Әбдіғапардың да қосқан үлесі зор. Өйткені 1929 жылға дейінгі деректердің бәрінде Торғайдағы көтеріліс басшысы Әбдіғапар хан (1871-1919) екендігі ашық айтылған.
1916 жылғы көтерілістерге байланысты жарияланып жүрген неше түрлі деректерде (патша әскерінің жарлықтары, ақпарлары) Әбдіғапар хан туралы үнемі айтылады. Бір ғана мысал келтірейік. 1974 жылы «Қазақстан» баспасы шығарған «Амангелді Иманов деген» кітапта жарияланған 79 құжаттың барлығында да Әбдіғапар ханның (құжаттар орысша, онда патша шенеуніктері Абдульгафар Джанбосынов деп жазады) көтерілістің басшысы екені ап-анық жазылған. Бірақ та, осы кітапта мақалалары жарық көрген авторлар (С.Бейсембаев, М.Қозыбаев, Х.Айдарова, П.Пахмурный, Х.Маданов және басқалар) Әбдіғапардың тарихтағы осындай орны туралы айтпады, шырылдаған шындықты бүркемеледі.
Иә, Әбдіғапар хан кім? Оның халық алдында еткен еңбегі қандай? Ол туралы жетпіс жыл бойы жұмған аузымызды ашпастан келдік. Тек жамандадық, даттадық. Амангелдіні мақтау үшін оны қаралау керек болды. Себебі, ол – большевик емес, хан атанған. Кеңес заманында Әбдіғапар жасаған істердің көпшілігі Амангелді мен Әлібиге телініп келген. Бұл, әсіресе, көркем әдебиетте анық байқалады.
Белгілі ғалым-тарихшы Алаш қайраткерлерін ұзақ жылдардан бері зерттеп жүрген Тұрсын Жұртбай «Жұлдыз» журналының 2010 жылғы 11-санында «Ұраным – алаш» атты мақаласын жариялады. Онда Қорған Әмірхамзиннің академик Манаш Қозыбаевқа жазған хаты келтірілген. Кейбір үзіндіге жол берсек:
Қымбатты Манаш Қозыбаев!
«…Алаш үкіметі Торғайға кіргеннен кейін өздерінің зымияндық планын тездетіп іске асыра бастайды. Торғайға кіргеннен кейін Алашордашылардың соғыс советі құрылып, олар Амангелді жағындағы қызыл әскерлерді қарусыздандыра бастайды, ақыр соңында неше түрлі айла-шарғымен халық батыры Амангелді Имановты қолға түсіреді, түрмеге қамайды, ал, Қостанай жақтан келе жатқан Л.Таранның отрядын алдап қолға түсіреді, одан арғысы тарихтан белгілі… Үкім орындалды: «Амангелді сүйегін ешбір адам көрмейтін жерге апарып көміп тастаңдар!» – деп М. Дулатов әмір етеді». Алашордашылардың Торғайдағы ойраны осымен аяқталады.
… М. Дулатовтың А. Имановты өлтіруге тікелей қатысқандығы баспа беттерінде анықталсын: ол үшін қазіргі Амангелді ауданында «Иманов» атындағы совхозда тұрушы А.Имановтың туғандарынан сұрасын, бұдан кейін А.Иманов туралы Қазақстан баспаларында шыққан барлық көркем әдебиет, тарихи материалдар, азамат соғысы жылдарындағы Қазақстан чекистерінің естеліктері іздестіріліп, олар жария етілсін! Әйтпесе, халық өзінің жүрегінде мәңгі орын алған Амангелді сияқты батырдың өлімін іздейді де жоқтайды! Сонда не айтамыз!
Сәлеммен Қорған Әмірхамзин. Август, 1989 ж.
Академик М. Қозыбаевтың жауабы
Құрметті, Қорған!
Хатыңызға кеш жауап беріп отырғаныма кешірім сұраймын, демалыста болдым. Сіз: «Амангелдіні өлтіргендердің бірі Міржақып Дулатов еді», – деп, оның есімінің ақталуына қарсы шығасыз. Шынында да «Алашорданың» Амангелдіні өлтіргені рас. Бұл оқиға 1919 жылдың мамырының 18-нен 19-на қараған түні болды. Ал, 1919 ж. Көкек айында, одан қалды декабрь айында «Алашорда» қозғалысына қатысушыларға амнистия (кешірім) жарияланды. Сол кешірім бойынша совет платформасын қабылдағандардың бірі – М.Дулатов.
Қадырменді Қорған! Өзіңіз ойлап көріңізші: атақты Куприн ақ гвардияшылар қатарында болды, Парижге жер аударып, совет үкіметіне лағынет айтты, ал, совет үкіметі болса оны кешіріп, барлық еңбектерін жариялады. Ал, біз неге қазақтың ат төбеліндей интеллигенциясының баршасына лағынет айтуымыз керек, олардың баршасы «Алашорда» қозғалысына қатысты десе болады.
Міржақып Дулатовтың кінәсі де аз емес, оны біз Қазақстан тарихында айтамыз, сонымен қатар, оның тұңғыш роман жазғанын, патшаның отаршылдық саясатына қарсы шыққанын, кезінде Амангелдіні жақтап мақала жазғанын айтуға парыздармыз. Адам бұл дүниеге келеді, кетеді, бірақ, оның орны халық қазынасына берген мұрасымен есептелсе керек. Осы тұста Міржақыптың «Оян қазағы» дер кезінде Сәкенді де, Сәбитті де, Бейімбетті де оятқаны хақ. Оның есімі отаршылдық саясатына қарсы күрескен қауымның аузында болды десек, қателеспеген болармыз. Өмірінің екінші сәтінде ол баррикаданың арғы бетінде – Совет үкіметіне қарсы күресті. Ал, күресте оқ атылады, қылыш шабылады, қан төгіледі, біз оның бұл кезде істеген қылмысын ақтап алудан аулақпыз. Міржақыптың Алашорданың соғыс советін басқарғаны рас, ол Советтің Амангелдіні өлімге кескені рас. Міржақыптың сол советтің мүшесінің бірі есебінде кінәлі екені рас, бірақ, шешім ауызша қабылданған, жазба дерек жоқ, ендеше Міржақыпты ешкім қолынан ұстап ала алмайды, тек жанама дәлелдермен айыптай алады. Сондықтан да, Орталық Комитеттің шешімінде де Амангелдінің өліміне Міржақыптың қатысы туралы үзілді-кесілді дәлел жоқтығы айтылған.
Қорыта айтқанда Міржақыптың өмірі үш кезеңнен тұрады. 1-ші кезеңі – Отаршылдыққа қарсы күрескен, бостандықты аңсаған елдің өкілі, 2-ші кезеңі – Алашорда қозғалысына қатысып, қолына қару алып, Совет үкіметіне қарсы күресуі. 3-ші кезеңі – кешірім алып, кінәсін ақтауға тырысып, еліне, халқына қызмет етуге талаптанған жылдары.
Біз Міржақыптың өмірінің 2-ші кезеңін айыптай отырып, өмірінің қалған екі кезеңдегі пайдалы істерін, халыққа берген мұрасын көрсетуге парыздармыз. Бұл өскен елдің белгісі, оның азаматтық төл ісі болса керек. Біз М.Дулатовтың жеке өміріне, міне, осылай диалектикалық тұрғыдан қарауға міндеттіміз. Есіңізде бар шығар, Ленин Плехановтың 5-6 жылдық өмірін айлап бөледі, оның большевик болғанын, «ярный меньшевик», тағы басқа жойымпаз болғанын айлап анықтаған, біз де Дулатовтың өміріне осылай қарауға міндеттіміз. Маркстік-лениндік методология өмірдің жақсылығын, жамандығы, ащысын-тұщысын бірдей қарауға міндеттейді. Өлең сөздің бір сөзін алып тастауға болмайды.
Сәлеммен – Манаш Қозыбаев. 12 қазан, 1989 жыл». 195-197-беттер.
1990 жылдың басында М. Қозыбаевтың «Жауға шаптым ту байлап» атты кітабы жарық көрді. Онда Әбдіғапар Жанбосынұлының кім болғанын толық білуге болады: «…ХХ ғасырдағы Ұлт-азаттық қозғалысының көсемдерінің Әмір Әбдіғапардың бағы Егемен Ел болған кезде ғана ашылып отыр. Әбдіғапардың кешегі тоталитарлық заманда есімі құбыжық етілді, тарихтан аластатылды. Ал, шын мәнінде Әбдіғапар кім еді… Ауыр заманда ту көтерген ерлердің бірі Әмір Әбдіғапар даңқ үшін хан болмады, ел есімін атады, ол көнді. Отан үшін жанын пида етіп, шүберекке байлады. Патша жендеттерінен аман қалған Әмір Әбдіғапар большевиктік экстремизмнің құрбаны болды…» («Түркістан», 2010, 3 маусым).
Тұрсын Жұртбай, филология ғылымдарының докторы:
«…Әбдіғапардың өліміне Міржақыпты кінәлайтын себеп, ақтар мен қызылдар өзара келісе отырып жергілікті біреуді кінәлі қылып шығаруға тырысқан. Ол үшін бұрыннан басараздығы бар, елдің күдігін қалыңдата түсетін, көсемдігі басым жан таңдалып алынған. Негізі Әбдіғапар ханның өлімі Әліби Жанкелдин мен Амангелді Иманов Ленинмен кездесуге кеткен кезде орын алған. Сол тұста Алаш қайраткерлері ханның маңында жағдайдың қалай ойысарын күтіп отырады. Меніңше, хан шатырына өте жақын тұста поляктардың әйгілі атқыштар отряды тұрған… Оның үстіне ұлттың бас көтерер тұлғаларын халықтың алдында қаралап, абыройынан айырып отыру Кеңес Одағының үйреншікті тәсілі еді. Осының өзі қызыл саясаттың сұрқия қадамды қолдап отырғанын анық көрсетсе керек. Міне, Міржақыптың ақталуына елеулі кесірін тигізген жаланың бір құпиясы осында жатыр» («Қазақ әдебиеті», 2010, 27-тамыз).
Жұмағали Ысмағұлов, филология ғылымдарының докторы:
«…Негізі, Әбдіғапардың өліміне түрлі болжамдар бар. Бірі – «ақтың офицерлері өлтірді» десе, екіншісі – «қызылдардан келген ажал болды» дейді. Ақыры соның бәрін Міржақыпқа аударып жіберді. Шынында, кеңестік билік өзара келісіп, туыстарына қазақы ұғыммен сіңіріп жіберген. Негізі, Міржақып пен Әбдіғапардың арасында сыни мақалаларға жауап қатысу ғана бар. Онда да екеуін таныстырған Міржақыптың «Амангелдіні ұры» деп жазған мақаласына пікірталас еді. Оның үстіне Әбдіғапар өлген кезде Міржақып әскерімен Орынборға жүріп кеткен еді. Сондықтан, Міржақыптың Әбдіғапар ханды өлтіруі мүмкін емес. Оның үстіне жан-дүниесі поэзияға ғашық ақынның ондай айуандыққа бара алмайтыны анық («Қазақ әдебиеті», 2010, 27 тамыз).
Бүгінде Әмір Әбдіғапар Жанбосынұлынан тараған ұрпақтың ұйытқысы боп отырған немересі – Қабден Қалиұлы Әбдіғапаров. Сексеннің сеңгірінен асқан қария былай сыр шертеді: «…Құдайға шүкір, Қазақстан жеке дербес ел болып, өткен тарихын қайта құрастыруда. Кеңес дәуірінде тарихы қолдан жасалып, шындықты өтірік, өтірікті шындық деген едік. Бүгін бұрын атына күйе жағылып қалған азаматтарымыз жарыққа шығып, есімдері ел мақтанышына айналды. Соның бірі – Әбдіғапар, Кеңес дәуірінде оны мақтаған да, даттаған да жоқ, «үн-түнсіз» тарихтан атын сызып тастаған болатын. Тек патша генералдары шын ниетпен Әбдіғапарды жамандап: ханның соңына ерген көтерілісшілерді «Қарақшылар тобы» – деп Петроградтағы бас штабқа телеграмма үстіне телеграмма жіберіп жатты. Ресей мемлекетінің жаулары деп Сарытауда (Саратовта) арнаулы сот болып (1917 жылдың басында), Әбдіғапар мен Амангелдіні сыртынан сот құрып, өлім жазасына кеседі. Бірақ, патша әскерінің қолына біреуі де түспейді. Сөйтіп жүргенде патша үкіметі құлады, көтеріліс доғарылды. Торғай өлкесінде Кеңес үкіметі құрылды, мұнда да жақсылық болмады, қайта бұрынғыдан бетер қудалау басталды.
Ақыры алма-кезек шабуылда жүріп Амангелді қаза тапты. Большевиктерге қосылмаған Әбдіғапарды өздері сотсыз жасырын атып кетті… («Ақиқат», 1995, №9, 36-бет).
Жиырмасыншы жылдардың аяқ кезінде Әбдіғапар ханның ұлдары мен қыздарын үкімет жан-жаққа тентіретіп жіберген. Үлкені Қали Челябі жаққа кетсе, кенже ұлы Мырзағали Өзбекстан жаққа бас сауғалады. Қали Ұлы Отан соғысына қатысқаннан кейін Алматы маңына келіп паналайды. Ал Мырзағали болса Өзбекстан, Қырғызстан, Тәжікстанды адақта жүріп Қазақстанға келе алмай 1956 жылы шет жерде қайтыс болады. Қалидың ұлы Қабден Әбдіғапаров қазір Алматыда тұрады. Ал, Мырзағалидың жалғыз ұлы Марат Алматы темір жол жүйесінде қызмет етеді.
2006 жылы «Атамұра» баспасынан «Торғай қазақтарының көтерілісі» атты кітап шықты. Авторы – Марат Мырзағалиұлы. Бұл тарихи еңбек Торғайдағы ұлт-азаттық көтерілісіне жан-жақты тоқталған ең алғашқы ғылыми тұжырым. «Ең алғашқы» дейтін себебіміз, мұнда бұрын жарияланбаған, тыйым салынып, СОКП-ның мұрағаттарында сақталған соны деректер көп. Кеңестік кезеңде 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс туралы көптеген шығармалар жазылды. Алайда кеңестік цензура олардың тарихи шындықтан ауытқуына әсер етпей қалған жоқ. Көптеген шығармаларда Амангелді мен Әлібидің бейнесі ғана сомдалып, көтеріліс көсемі Әбдіғапар мен Оспан бейнелері жағымсыз етіп көрсетіледі немесе мүлде аталмайды.
«Ана тілі» ұлт газеті 2010 жылдың 21-27 қазан санында 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілісіне арналған Файзолла Сатыбалдыұлының «Әбдіғапар хан» деп аталатын поэмасын жариялады. Файзолла Сатыбалдыұлы (1883-1959) он алты жасында Құран Кәри ақын атанған кісі. Білімді адам болған. Туған жері Торғай облысының Амангелді ауданы. 1916 жылы ұлт-азаттық көтерілістің басы-қасында жүріп, соған тілектес болған кісі. Ахмет Байтұрсынұлымен, Міржақып Дулатұлымен сырлас, сыйлас болған адам. Ахаңды, Жахаңды жоқтаған, олардың қадір-қасиеттерін паш еткен жырлары да бар. 1928 жылы ұлтшыл, діншіл деген жаламен сотталып, Беломор каналға айдалғанда, сонда Жақаңмен соңғы рет кездеседі. Сегіз жыл түрмеде отырып, босанып шыққан ақын өз ауылы жаққа жоламай, сырт жақта өмір сүреді. Туған жеріне өлерінің алдында ғана оралады. Ол көптеген дастандар, өлеңдер жазған. Солардың бірі 1950 жылы жазылған осы «Әбдіғапар хан» дастаны. Ақынның бұл шығармасы сол кезеңде 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс тарихын бұрмалап көрсетушілерге жауап ретінде жазылған. Кеңес өкіметі орнағаннан кейін Амангелді өліміне Әбдіғапарды кінәлі етіп тауып, оған және Кейкі батыр Көкембайұлына жалалы қара күйе аямай жағылған болатын. Жалған жалаға шыдамаған ақын ақиқатын айту үшін қолына еріксіз қалам алған. Бұл шығармада ұлт-азаттық көтерілісінің шын сипаты, нақты суреті белгіленген.
2010 жылдың шілде айының соңында Ш.Уәлиханов атындағы тарих және этнология институты Әмір Әбдіғапар Жанбосынұлының туғанына 140 жыл толуына байланысты «1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалыс: тарихы және қазіргі заман» атты халықаралық ғылыми-теориялық конференция өткізді.
Конференцияға Англия, Италия, Корея, Ресей, Өзбекстан, Тәжікстаннан арнайы шақырылған ғалымдар қатысып, 1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалыс тақырыбында жинақталған материалдарға сүйеніп баяндама жасады. Яғни, бұл шарада Қазақстанда ғана емес, сондай-ақ, Орталық Азия мен алыс-жақын шет елдерде 1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалысын зерттеудің қазіргі заманғы ұстанымдары қарастырылды.
1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс жеңіліс тапса да, бұрынғы Кенесары-Наурызбай бастаған азаттық жолындағы ұлы күрестің жалғасы болды. Әмір Әбдіғапар, сардарлар Амангелді, Кейкі, Жағыпар, Қосжан, Уәлі, Өмен, Сейіткерей сияқты ерлік жолында арыстандай айға атылып, өлім құшқан батырларды өнеге тұту біздің салмағы ауыр парызымыз. Бейбіт жатқан елдің берекесін кетіріп, өрісін тарылтқан патша жарлығына қасқайып қарсы шыққан халық қаһармандарының ерлік істері мәңгі жасай береді.
Тілеу Көлбаев, профессор.
9056 рет оқылды
