Мәдениеттердің үнқатысуынсыз үнқатысудың мәдениеті де жоқ. Бұл пайымның қарабайырлығы тіпті де оның жалғандығын Адам баласы бұдан екі ғасырдай бұрын адамзат мекенінің басқа қиырларындағы мәдениеттер туралы түсінік-пайымы жоқ пәруайсыз жағдайда өмір сүрді.
Шамамен соңғы үш-төрт ұрпақ осы шындықпен – билік пен зиялы қауымның шектеулі ауқымда ғана емес, сонымен бірге миллиондаған және миллиардтаған адамдардың күнделікті өмірдің дағдылы шеңберлерінде бір-біріне айласуы және бір-бірінен ажырасуы шындығымен бетпе-бет келулі. Сондықтан мәдениеттер үнқатысуы әл Ғазалидің немесе Эразмның шырқау биігінен қарапайымдылықтың жазығына түсулі.
Мұндай үнқатысудың ерекше бір үрдісін әлемдік және дағдылы діндер съездерінің бірінде Қазақстан Президенті Н.Ә.Назарбаев дәл басып айтқан болатын. Ол былай дейді: «Белгілі бір мәдени дәстүрдің өз құндылықтарын өзге мәдениеттерге күштеп таңуға деген ықыласы ешқашан да өзара түсіністікке жеткізбейді. Керісінше, қатаң мәдени өктемдік одан кем соқпайтын қарсылық туғызады. Тек өзге халықтардың тарихи дәстүрлеріне деген құрмет, өркениеттерге, діндер мен халықтарға қатысты әділдік пен шынайылық қана татулық пен парасаттылық дүниесін туғыза алады.
Өз еңбегінің жеке-даралығына байланысты дүниенің экзистенциалдық тұңғиықтарымен бір өзі бетпе-бет келіп қана қоймай, оларды сипаттап жазатын да жазушының еңбегі қашанда таңғажайып. Сондықтан бүгінгі дүниемен, желісі үзілген себеп-салдар әлемімен бетпе-бет кездескенде жазушы, нақ Гомер заманындағы сияқты берекесіз шындықтың алдында өзін қызыл-шақа нәрестедей дәрменсіз сезінеді. Әйткенмен адамның осынау әмсе дәрменсіздігі мен таза ақ қағаз бетінің шексіздігі әдебиет деп аталатын, өткен мен болашақтың түпсіз тұңғиығы арасындағы бесікте тербетілетін алып перзентті туғызады. Ертеректегі Набоковтан алынған бұл қисын көп жайға мегзейді.
Бізде нақты бірнеше тақырып бар, бірақ мен оларды әсіре қарабайырламай-ақ, қайта зәулім аспанның аядай бір бөлігін өзіміздің бүгінгі айдан анық шындыққа жанастырсам деймін.
Тамаша тәржімашылар шоғыры біртіндеп сиреп барады. Сондықтан біз ғаламат жобаларды ойлауды қойып, кішігірім нақты қадамдарды қаузасақ деймін. Бүгінде біз, өткен онжылдықтардағыдай емес, әлемнің сырына әлдеқайда қаныққанбыз, әйтсе де ескірмейтін рецептер де бар. Қытайға жолым түскен сайын мен академик Алексеевтің екі томдығын ала шығып, Аспан асты елінде оның қытай әдебиеті жайында жазғандарын оқумен боламын. Бұдан 90 жылдай бұрын Алексеев аударманың үш өлшемдегі қиындығы туралы жазған екен:
А. Жай білімсіздік;
Б. Жақсарту және әсемдеу;
В. Кәдімгі күрделілік.
Ақынның немесе жазушының артында 4 мың жылдық дәстүр тұрғандағы қытай классикасын аударудың қолдан келмес қиындығы – шетелдік үшін алғызбайтын асу. Сөйтіп барып, қарабайырландыру дейтін туады – әдеби ұқсастықтар мен жаңғыруларға толы мәтіндер қайталап айтылған үйреншікті жылтырақтарға айналады. Тегінде, оны қораштығы мен қарабайырлығы ғарыш ракетасының қарабайырлығындай.
Ашығын айтайықшы, біздің аудармаларымыздың басым көпшілігі осы кеселге ұшыраған. Атап айтқанда, ХХ ғасырдағы қазақ поэзиясының аудармасы көбіне-көп ауылдық жердегі өлеңшінің жаттығу шиырынан әрі аспайды.
Аударманың осылайша жаппай құнарсыздануынан арылуға болатынының екі себебі бар сияқты. Қытай әдеби дәстүріндей емес, мәдени мәнмәтін өзімізге едәуір жақын. Екіншіден, әдеби де, лингвистикалық та, культурологиялық та, этноәлеуметтік те талдау шоғырының кеңейе түсуі лап еткен ақындық әсердің асыл мәнін неғұрлым сұңғыла, терең түсінуге мүмкіндік береді. Меніңше, маңыздысы – аударманың саны емес, сапасы болса керек. Әрі бұл шешілетін түйін болар деймін. Өйткені, еуропалық әдебиеттің тамаша аудармалары осыған дәлел. Әрі Рилькені аудару үшін өзіңнің Пастернак болуың шарт емес.
Бір кезде структуралист Кнорозовтың мәтінді жолдаушы (біздің жағдайымызда – жазушы) мен оны қабылдаушының (біздің жағдайымызда – жазушының) арасында тосқауылшы (біздің жағдайымызда – әдебиет сыншысы) болады дейтін тапқыр сөзі болған. Әдеби сыншының ролі заманына қарай өзгеріп отырған, мұнда жиналған айтулы шеберлер оны жақсы біледі. Асқаралы міндеттерді шешуге құлаш ұру бізге оңайға соқпас, дегенмен әдеби сынның проблемалары туралы пікірсайыс әлдебір нақты тұжырымдармен аяқталса дұрыс болар еді. Әйтеуір өз басым осыған сенім артамын және оған байланысты азын-аулақ пайымдарымыз да бар.
Бағзы бір замандарда әлдеқашан тарих қойнауында қалған Тарту семиотика мектебінің негізін салушы: «Фактілер семиотика кеңістігінен шығып, дәуірдің өзгеріске ұшыраған мәдени белгісі болып қалықтап кете барады», – дейтін кемеңгер сөз айтқан екен. Мәдени белгілер жүйесін арқалаған дәуірлер түн қараңғылығына сіңіп кетіп жатыр. Ал жаңа белгілер мен жел-құздар шешуін күтіп, оптиканың өзгеруін қажет етулі. Сондықтан әдеби үнқатысудың қалыбы да өзгеруді қалайтын сияқты. Байыпты Қазақстан – Ресей әдеби альманахы тек әдеби ғана емес, тұтастай культурологиялық үнқатысудың да іргетасын қалай алған болар еді. Кездесуден кейін жарты жылдан соң біз осындай альманахтың алғашқы нөмірін қолға алып тұрмыз. Сондай-ақ, биыл «Литературная газетаның» бетінен қазіргі қазақ әдебиетіне арналып тоқсан сайын шығатын қосымшаны да оқитын боламыз.
Биыл біз мәдени үнқатысуымызға неғұрлым қомақты үлес қосқан Қазақстан мен Ресейдің үздік аудармашылары мен әдеби сыншыларын өз демеушілеріміздің қаржысы арқылы атап өтуге тырысамыз.
Дегенмен, менің міндетім осындай тар шеңберді шиырлау емес, қайта, бір-бірімізге жақындастыратын ынтымақ қозғалысына соны серпін беру.
Біз ерекше кезеңде өмір сүріп отырмыз. Оны өзекті деп атау қиындау болар, неге десеңіз, көкжиектен Будданың да, Сократтың да, Лао Цзының да елесі көрінбейді. Солай болса да бұл – айрықша кезең. Бұдан жарты ғасыр бұрын постмодернистер өздерінің лексикалық және семантикалық ұшуларын бастағанда олардың қаншалықты озғындап, біздің ғасырымыздан тоят тілегенін екінің бірі түсіне қойған жоқ-ты. Ал бүгін, сананың постмодернистік сан-сапалағы орын алып, әр таңымыз бен әр түнімізді алдын ала кесіп-пішілген силлогизмдер әлемімен емес, сан түрлі пікір алуандығымен қарсы алатынымызда, сірә, жаңа ұлы әдебиеттің кезегі келген секілді. Тегі, ақиқаттың заманы өтіп, орнына басқа бірдеңе келген шығар-ау.
ХХ ғасырдың ұлы сыншыларының бірі Сьюзен Сонтаг бұл пікірді әлдеқайда нақышты түрде: «Бәлкім, базбір дәуірлерге ақиқат емес, шындықтың неғұрлым тереңірек сезімі, қиял ауанының кеңірек болуы керек шығар», – деп жеткізген. Солай болса солай да шығар.
Алапат әдеби дүмпуді, тіпті ол алдамшы болғанның өзінде де, осылайша алдын ала сезіну осы күнгі әдебиетке бұдан он-он бес жыл бұрынғынан сәл басқаша қарауға мәжбүр етеді. Гуттенбергтің әлемі әдебиеттің жарты мың жылдық шат-шадыманына технологиялық негіз жасап берді, неміс химиктерінің жаңа бояу түрлерін табуы француз импрессионизмінің техникалық тұғырнамасына айналды.
ХХІ ғасырдың басындағы барған сайын техникаландырыла түскен дүние, әлеуметтік шиеленістер, саяси апаттар, мәдениаралық барыс-келістің үсті-үстіне жиілей түсуі – міне, алыптар да осындай шақтарда пайда болады.
Дегенмен бәріміздің сезімдеріміз бен ойларымызды экрандағы осынау кішкентай белгілерге саюға қабілеттілігімізді мұншама маңызды ететін олардың ауқымдылығы мен үрдісі де, тереңдігі мен психологизмі де емес, бір ғана айрықша қасиеті.
Осы күнгі авторлардың бірі «Мен не үшін жазамын?» деген сұраққа: «Мен армандау үшін, басқа адамдармен байланыс орнату үшін, өлілерге барып тұру үшін, мына өмірде бір із қалдыру үшін жазамын. Және маған ақша да керек», – деп жауап беріпті. Сондай-ақ, оның тағы бір себебі: әдебиет дегеніміз – жабырқау тірліктен – құдайшылдыққа, тамұқтан – жарыққа шығу деген сөз.
Мінеки, бізді тамұқтан жарыққа шығаратын жазушыларды сүйетініміз осындай керемет тұжырымға байланысты.
Марат Тәжин,
“Қазақ әдебиеті” газеті
2015 жыл
5629 рет оқылды
