Тоталитарлық жүйенiң бiр белгiсi – жабық мұрағат қорлары. Халыққа танысуға берiлмейтiн тарихи фактiлер. Халықтан алшақтаған билiк осы әрекетi арқылы өзiнiң жалған бет-бейнесiн жасайды. Кеңестер одағындағы сталиндiк билiк осы жолмен жүрдi. Дегенмен, уақыт – төрешi. Жабық қорлардың шетi ғана ашылып едi, әлгi жалған бет-бейнеден ештеңе де қалмады.
Тоталитарлық жүйенiң жетi қат жер астына жасырған құпияларының бiрi – қазақ ұлт-азаттық қозғалысы туралы ақиқат едi. Бiз, арасында зерттеушi ғалымдар да бар, осы уақытқа дейiн “алаш қозғалысы” делiнiп келген процестiң жалғыз шын аты – қазақ ұлт-азаттық қозғалысы болатын. Тоталитарлық жүйе оны осы өз атымен атап, әшкере болудан қорықты, шындықпен бетпе-бет келуге қаймықты.
Мәскеу мұрағатындағы құпия қорлардан алынып, бүгiн газет бетiнде жарық көрiп отырған Бәдрисафа Байтұрсынкелiнiнiң, Ахмет Байтұрсынұлының және Әлихан Бөкейхановтың сол кездегi Саяси тұтқындарға көмек қорының төрайымы Екатерина Павловна Пешковаға жолдаған хаттары И.В.Сталин басқарған өкiметтiң қазақ ұлт-азаттық қозғалысын, ең алдымен қозғалыстың басшыларын мақсатты түрде және теңдесi жоқ қатыгездiкпен көзiн жойғандығының бұлтартпас нақты айғағы болып табылады.
Мұндай дәрежедегi тарихи құжаттарды жариялау бiзге не бередi?
Бiрiншiден, Ә.Бөкейханов бастаған қазақ ұлт-азаттық қозғалысы басшыларының қазақ ұлтының болашағын анықтау iсiнде дұрыс жолда тұрғандығына; екiншiден, өзiнiң табиғи арнасында тұрған қазақ ұлт-азаттық қозғалысы мен оның басшыларын мақсатты түрде жойып, қазақ ұлтын азапты жолға салған (аштық, репрессия, соғыс және т..б.) кеңестiк билiктiң iргетасының шiрiк екендiгiне; үшiншiден, өз халқына қамқор, оның тәуелсiздiгi мен бiрегейлiгiн қамтамасыз ете алатын мемлекеттiгi бар ұлттың бақытты ұлт екендiгiне көзiмiз жете түседi.
Қазақ ұлт-азаттық қозғалысын патшалық билiк те, сондай-ақ кеңестiк билiк те қуғын-сүргiнге ұшыратты. Дегенмен, соңғы билiктiң алғашқысымен салыстырғанда, бұл iсте шексiз жауыздық танытқанын, Әлiмхан Ермекұлының сөзiмен айтқанда, ұлт-азаттық қозғалысы қайраткерлерi мен белсендiлерiн “баудай түсiргенiн” айту парыз. Бұл –бiз кешiрсек те, тарих кешiрмейтiн қиянат, ұлтқа жасалған қиянат. Ұлт тарихының ұзына бойында ғылым үшiн “жарайды” деп көз жұма салатын оқиғалар мен құбылыстар болмайды, ал кеңес өкiметiнiң қазақ ағартушылығы мен қазақ ұлтшылдығына жасаған қиянатына байланысты немқұрайдылық таныту – Алла алдында күнә, сондай-ақ ұлттық санамыздың мәңгүрттiкке бой алдырғандығының айғағы болмақ. Баспасөзге алғаш рет ұсынылып отырған төмендегi құжаттық материалдар осы ойға жетелейдi, сонымен бiрге бұл құжаттарда берiлген тарихи фактiлер жарық көрiп жатқан көп фактiлердiң бiрi ғана емес, бұл – ХХ ғасырдағы қазақ ұлт-азаттық қозғалысы басшыларының большевиктер құрған саяси билiкке айтқан қарғысы, орыс билiгiнен ақырып теңдiк сұраған ұлт қайраткерлерiн қанға бөктiрген большевиктер өкiметiнiң жасаған қылмысының нақты айғағы.
Сондай-ақ бұл құжаттық материалдар – 1905 жылғы Қарқаралы петициясынан басталып, 1917 жылы құрылған Қазақ комитеттерi, Алаш партиясы және Алашорда үкiметi арқылы жалғасын тапқан жүйелi азаттық қозғалыстың кеңес өкiметi тұсында қайғылы финалмен аяқталғандығының куәсi.
Сондай-ақ бұл құжаттық материалдар – өзiн отарлық тәуелдiлiкте тоналған, қорланған ұлттардың қамқоршысы ретiнде түрлi декларациялар арқылы әлемге жария еткен өкiметтiң ұстанымының екiжүздiлiкке ұрынғандығының көрiнiсi.
Сондай-ақ бұл құжаттық материалдар – кеңес өкiметi тарапынан жүзеге асқан шектен шыққан арсыздықтың (цинизм) көрiнiсi. Болмаса Әлекеңнiң (Әлихан Бөкейхановтың) өтiнiш хатында көрсетiлгендей, кеңестiк құпия полицияның А.Байтұрсынұлының 1917 жылғы қазан төңкерiсiне дейiн ағартушылық қызметi үшiн патшалықтың абақтысына бiр емес, бiрнеше мәрте қамалғандығынан хабардар болмауы мүмкiн емес. Оларға А.Байтұрсынұлы ұстанымындағы ағартушылықтың қажетi жоқ едi. Оларға керегi халықты орыстандыру жолына салатын кеңестiк ұстанымдағы ағартушылық едi.
Ұлы ағартушыға араша түскен хатында Әлекең оны националист, яғни ұлтшыл деп атайды. Ахаң Мәскеудегi Бутырка абақтысында кеңестiк тергеушiге берген жауабында өзiнiң көзқарасы тұрғысынан ұлтшыл екендiгiн мәлiмдейдi. Сол заманда шынайы ұлтшыл болу әрбiр азамат үшiн үлкен мәртебе едi.
Құрметтi Жақаң (Мiржақып Дулатұлы) айтқандай, қазақ қоғамында нағыз ұлтшылдардың өзi аз едi. Аздығына қарамай, олар ұлтын артына ерте алған едi.
Бүгiнгi бiз айналшықтап, тереңдеп түсiне алмай жүрген сөздердiң бiрi –осы “ұлтшыл” сөзi. Оны өз мағынасында түсiне алмаймыз, өйткенi табиғи ойлау арнасынан шығып қалғанбыз, анығырақ айтқанда, бiздi бұл арнадан шығарған да – кеңестiк идеология.
Ал Әлекеңнiң қолданысындағы ұлтшылдық – бұл ұлттың жоғын түгендеушi, ұлтты ұйытушы және оны қалыптастырушы, оның мемлекеттiлiгiн жаңғырту және оған ұлттың өзiн ие ету. Мiне, осыны олар ұлшылдық деген. Ал коммунистiк идеология алаштықтарға таңған “буржуазиялық ұлтшылдық” бұл, әрине, большевиктiк сандырақ болатын.
Хаттарда көрсетiлген Екатерина Павловна Пешкова кiм едi? Е.П.Пешкова – орыс жазушысы А.М.Горькийдiң әйелi. 1922–1939 жылдары “Саяси тұтқындарға көмек” қорын ұйымдастырып, өкiмет тарапынан жабылғанша осы қоғамдық ұйымды басқарып, мыңдаған саяси тұтқындарға түрлi көмектер беру iсiн жүргiзген ұлы жүректi әйел. 1933 жылы қаңтарда Соловецкi лагерiнде қамауда отырған Ахаңның, Ахмет Байтұрсынұлының Екатерина Павловнаға “бiр адамның” ұсынысы бойынша өтiнiш-тiлек жазып отырғаны, әрине, жайдан-жай емес-тiн. Лагерьлiк жағдайда денсаулығының нашарлап кетуiне байланысты мәжбүрлiктен туған шара едi. Бұған қосымша, батыс Сiбiрдегi Том округiндегi Могочино деревнясына саяси тұтқын ретiнде жер аударылған жары Бәдрисафа Байтұрсынкелiнi де денсаулығына байланысты көмекке аса мұқтаж болатын. Ахаң Е.П.Пешковадан Соловецкi лагерiнен Томға жер аударыла барған отбасымен қосылуға көмек сұрайды.
Ахаңның хатында аталатын “бiр кiсi”, әрине, Әлихан Нұрмұхамедұлы Бөкейханов екендiгi күмәнсiз. Оған себепшi болған мынадай жағдай болса керек. Е.П.Пешкова басқарған “Саяси тұтқындарға көмек” қорында 1930 жылға дейiн Әлекеңнiң ескi досы, профессор С.П.Швецов жұмыс жасаған-ды. Ол Қордың Ленинградтағы бөлiмiн басқарған болатын. Қорға дәрi-дәрмек және басқа да заттар бөлдiру арқылы бiрiншi Денсаулық сақтау халық комиссары Н.А.Семашко да өз көмегiн берiп отырған. Н.А.Семашкомен Әлекеңнiң жылы жолдастық қатынасы ұзақ уақытқа дейiн сақталған.
Әлихан Нұрмұхамедұлы Екатерина Павловна басқарған қорға қатысты осындай таныстық жолдар мен мүмкiндiктердi пайдалануды қош көрiп Ахаңа өтiнiш-хат жазуға кеңес бергендiгi байқалады. Екi қайраткердiң де жазған хаттарының астарында ОГПУ-дың қолы арқылы қазақ азаттық қозғалысын қатыгездiкпен жазалау жолына түскен кеңестiк билiкке деген ашу-ызаның табы жатқандығын аңғару, әрине, қиын емес.
Осы тұрғыдан алғанда бiзге жеткен бұл құжаттар империялық жүйенi жаңғыртуды армандайтындардың тiлегiне қарсы атылған оқтай әсер тудырады.
Құжаттарға байланысты берiлген шағын түсiнiгiмiздiң соңында Екатерина Павловна басқарған қордың Ахмет Байтұрсынұлына қатысты құжаттарын мұрағат қорларынан тауып, олармен оқырмандарды таныстыруға себепшi болғаны үшiн тарих ғылымдарының докторы Б.О.Жангуттинге ризашылығымызды бiлдiремiз. Қазақ зиялыларының орысша жазған хаттарын сол күйiнде, ешбiр өзгерiссiз, яки орыс тiлiнде бергендi жөн санадық.
Мәмбет Қойгелдиев,
тарихшы-ғалым.
+++
БӘДРИСАФА БАЙТҰРСЫНКЕЛIНIНIҢ Е.П.ПЕШКОВАҒА ЖАЗҒАН ХАТЫ
Муж мой Байтурсунов Ахмет Байтурсунович (казак), находящийся под стражей в Бут[ы]рской тюрьме с 06.1930 г. до сентября с[его] г[ода] [1931] перестал написать мне и детям письмо. А потому прошу Вашего содействия не отказать сообщить мне: где находится муж мой Байтурсунов Ахмет в настоящее время. Адрес мой: Алма-Ата, Нарынская 83. Байтурсунова Бадрисафа.
1931 г., января 10 дня
А.БАЙТҰРСЫНҰЛЫНЫҢ Е.П.ПЕШКОВАҒА ЖАЗҒАН ХАТЫ
Архангельск 16.02. 1933 г.
Уважаемая Екатерина Павловна!
По указанию одного лица, я подал заявление в ОГПУ через организацию, которую Вы возглавляете. Мое критическое положение вынуждает просить Вас оторвать клочек дорогого Вашего времени и уделить его на прочтение настоящего моего послания. Хотя положение свое описал в заявлении, которое должно пройти через Вас, но все же в официальном заявлении от некоторых подробностей пришлось воздержаться. Вот в чем заключается подробности. Я педагог, работавший 34 года по просвещению киргиз-казакского народа и работавший не как педагоги других культурных наций, создавш[ее] веками все необходимое для работы по просвещению. До революции 1905 г. на казакском языке ни писать, ни читать, ни учиться не разрешалось; поэтому на этом языке не было даже и того основного, без которого невозможно вести какую – либо просветительную работу, т.е., не было ни алфавита, ни орфографии, ни грамматики языка, ни теории словесности, ни учебников, ни печатной литературы, ни газеты. Все это пришлось создавать и основать мне, так как раскрепощение языка, после революции 1905г. совпало с творческой порой моей жизни.
Я педагог, связавший с работой просветительной общественно-культурную, публистическую, литературную, и как сын порабощенной нации, проводивший в своей работе определенную политическую идею-идею освобождения Казакского народа через борьбу против существовавшего режима, через культурное развитие и через углубление сознания народа; за что приходились сидеть в тюрьме, побывать в ссылке при царском режиме. Я как сын отсталой нации, работал с самоотверженным энтузиазмом, отдавая все свои силы и способности, даже и здоровье свое, на дело просвещения казакского народа. И вот волею судеб, в благодарность за все это от казакского народа пришлось мне при старости лет (62 г.) побывать 20 месяцев в тюрьме, 22 месяца в концлагере и очутиться, наконец, в таком положении, где старость атакует меня с 3 [трех] сторон.
Во первых, атакует она со стороны болезней: в числе 12 недугов, которыми я страдаю, грудная жаба с периодическими припадками,бронхит с удушливым кашлем,начинающимся с наступлением холодов и кончающимся с наступлением тепла,изнуряющим тем,что по ночам не дает спокойно спать,подагрические боли от холодного и ревматические боли от сырого климата,не говоря уже о других болезнях – ведут усленную подготовительную работу для окончательного расчета с жизнью.
Во вторых атакует со стороны холода: я был арестован; 2/VI [июня] [19]29 г., т.е., в летнее время; отправлен был 8/ VII[июля] того же года, т.е. тоже в летнее время, когда в теплой одежде надобности не бывает.
Находясь в тюрьме в особенно теплой одежде и обуви надобности тоже не встречал, поэтому не выписывал теплой одежды и обуви из дома. Вдруг объявление приговора и отправление в концлагерь в пожарном порядке и я в чем был, в том и поехал в концлагерь. В концлагере дается казенное обмундирование и я, скомбинируя свою одежду с казенной, острой нужды в теплой одежде не ощущал. При освобождении все казенное отбирается, и я оказался теперь совершенно не вооруженным против холода. То, что осталось теплого дома, конфисковано, а то что взято было с собой, частью продано, частью успело износиться за время пребывания в тюрьме и концлагере. Изношенная одежда и обувь не в состоянии защитить меня от здешнего холода, доходащего часть до 40 и более градусов.
В третьих,смерть атакует меня со стороны голода: во время нахождения в тюрьме вплоть до конфискации имущества я получал помощь из дома, в виде посылок и денег; с конфискацией имущества, помощь эта прекратилась, ибо жена, 56 летн[яя] старуха,страдающая серьезной болезнью, выражающаяся в помрачении сознания, повторяющихся 4-5 раз, не только помогать мне, но и не в состоянии прокормить себя. При ней 14 летняя племяница, кончившая только 7-летку; она служит и кое-как кормит себя и мою больную жену. Находясь в концлагере, хотя нуждался в улучшенном питании, но голодным не бывал, ибо работал либо в конторе, либо в канцелярии, но большею частью на производстве, в качестве маляра-игрушечника и получал производственный паек. Прибыв в Архангельск я оказался и без средств к существованию и без работы и приходиться испытать голод до полного истощения. Безработный не получает ни продовольственной, ни столовой карточек – это значит покупать продукты питания на рынке по вольным ценам. Вольная цена на хлеб в настоящее время дошла до 10 руб[лей] за кг [килограмм].
Для поступления на физическую работу мешает моя инвалидность, а на конторские и канцелярские работы не принимают меня как админ[истративно]-высланного: в первую очередь принимают членов профсоюза, во вторую - вообще вольные и только в третью очередь,т.е., при недостатке вольных принимают админ[истративно]-высланных и только до известного %[ процентов], поэтому найти себе работу не можешь. 2 Ғ месяца живу без работы и поддерживаю свою жизнь, продовая последние пожитки из белья, постельных принадлежностей. Но так существовать долго не придется. Покупая по 10 [рублей] кило хлеба, долго продержаться не можешь. Посудите сами, как может существовать кто-бы-то не был при таком положении, при каком нахожусь я. Я поставлен в такие условия при которых придется либо совсем махнуть рукой на жизнь, либо прибегать к крайним мерам для спасения ее, одной из таких крайних мер является мое настоящее обращение к Вам, утруждающее Вас своей заключительной частью. Изнуренный болезнями, истощенный от скудного питания и невооруженный против здешнего холода продержаться в настоящем положении долго не могу и с нетерпеньем жду результата своего ходатайства. Поэтому просил бы Вас, Екатерина Павловна, не отказать в Вашем содействии к ускорению решения вопроса, являющегося в точном смысле вопросом жизни и смерти для меня. С совершенным почтением А.Байтурсунов.
Адрес: Архангельск,Соломбала,1 деревня ,1 линия, дом 9. Байтурсунову Ахмету Байтурсуновичу.
Ә.БӨКЕЙХАНҰЛЫНЫҢ Е.П.ПЕШКОВАҒА ЖАЗҒАН ХАТЫ
Уважаемая Екатерина Павловна. 16.02 [февраля] 1933г. на Ваше имя сдал на почту просьбу о переводе его в другое место из Архангельска Байтурсынов Ахмет. Просьба его направлена в ОГПУ .
Он просветитель казахского[киргизского] народа. Байтурсынов, Кирил и Мефодий, Новиков и Радищев своего народа. Он создал азбуку, которая по мнению проф[ессора] Молло, лучшая из Азбук, если требовать от них соответствия знаков фонетике языка; он популяризировал эту азбуку напечатав на ней сатирические свои стихи и перевод 40 басен Крылова. При этом он с последним поступил так же, как дедушка Крылов с Эзопом. Эзопокрыловские басни сделал киргизскими. По меткости сатиры, красоте стиха, по краткости изложения темы-переводы Байтурсынова представляют высоко художественные творения свыше отмеченного таланта. Крылова в степи знал каждый казак. Байтурсынов А. автор грамматики, синтаксиса, букваря, хрестоматий на казахском языке. Он Наркомпрос Казакской АССР, многолетний в 1920-1928 г. до ареста его председатель ученой при НКМ просе комиссии. Он, Б.А., первоклассный поэт, сатирик.
Он Б[айтурсунов].А[хмет]., патриот, националист. При старом режиме сидел в тюрьме 10 м[е]-[cя]цев месяцев и выслан за пределы степного края на 5 лет.
Он, Б[айтурсунов].А[хмет]., редактор, издатель и создатель единственной тогда казахской газеты “Казак” . 1913-1918г. в старое время не было казака, который не читал и не знал этой газеты. Когда в 1916г. Оренбургский губернатор трижды оштрафовал “Казак” на 4500 руб[лей]., то эти деньги переводились читателями по телеграфу долями по 5,10, 50 ,100 руб[лей]. и спасали от тюрьмы редактора Аханг (ласкательное от Ахмета)
Судьба Б[айтурсунова].А[хмета], сходна с судьбой Н.Г. Ч[ернышевского], как он Б[айтурсунов].А[хмет], бесстрашный пророк своих убеждений, как он, кабинетный работник, как он-страх власти. Я знаю Н.Г. Ч [ернышевского] и не боюсь с ним сравнивать Б[айтурсуновым].А[хметом], так как его так же знаю. Все это я мог бы написать в ОГПУ если б[ы] не состоял в его попечении с 1925 года. ОГПУ мои слова приметь в обратном значении. Б[айтурсунову] 61 год, но он мог бы еще поработать в пользу каз[ахского] языка.
А.Бокейханов.
25.02.1933 г.
А.БАЙТҰРСЫНҰЛЫНЫҢ Е.П.ПЕШКОВАҒА ЖАЗҒАН ХАТЫ
20.04.1933 г.
Уважаемая Екатерина Павловна! Крайне критическое положение мое вынуждает меня вторично обратиться к вам с повторением своей просьбы об оказании возможного с Вашей стороны содействия к ускорению решения моего дела о переводе. В заявлении на имя ОГПУ от 15.02[февраля][19]33г. посланную через возглавляемую вами организацию, я просил:1) о переводе меня из Севкрая в какой-либо другой край с теплым климатом 2) в снятии с меня ограничения в праве по отношению поступления на конторские или концелярские работы, а в случае невозможности удовлетворения изложенных ходатайства, перевести меня к семье, находящееся так же в ссылке в западной Сибири в Томском округе, Кривошеинском районе, в деревне Могочино( последнее место пребывания). Я, как инвалид физического труда, не способен ни на какие работы, кроме конторской или канцелярской, а на последнюю ряда работы, в настоящее время админ [нистративно] высланных совсем не принимают, не только принимать новые, но даже старые года 3-4 [года] работающие снимают с работы. При таком отношении власти к админ[нистративно] высланным, рассчитывать мне, где бы то я не был, на поступления в контору или канцелярию уже не придется.
Доведенный безработным, голодным существованием, доведенным до полного истощения и обессиления [не разборчиво] и лишенный, в следствие указанных причин, возможности к самостоятельному существованию я могу просить теперь о переводе меня только к семье находящейся в ссылке в вышеуказанном местности. С совершенным почтением А.Байтурсунов.
Адрес Архангельск, Соломбала 1-я деревня 1 линия, д.1.
"Жас Алаш" газеті
7540 рет оқылды
_140_110.jpg)
