Фото: Абыл Кекілбаевтың жеке мұрағатынан
Абыл Кекілбаев – ICAO, яғни Халықаралық азаматтық авиация ұйымының Орталық хатшылығында жұмыс істеген алғашқы және әзірге жалғыз қазақ. Оны былайғы жұрт қарымды қаламгер Әбіш Кекілбаевтың немересі, ата мұрасына адалдық танып, шығармашылығының шамын жағып жүрген шырақшысы деп те біледі. Ult.kz тілшісі кейіпкермен атасының тәлім-тәрбиесі, азаматтық болмысы туралы әңгімелесті.
«Бір жазғанын қайта түзеп-күземейді»
Мен үлкен әжеміз, атамның анасы тәрбиелеген соңғы баласымын. Яғни Әбіш атам көрген тәрбиені мен де көрдім. Ата-апамыздың екі қыз, екі ұлы болды. Сол бір ұлының баласы менмін. Мені кішкентайымнан өз бауырларына басып, тәрбиелеген. Кекілбай тегіне кір келтірмей, мықты азамат болу басты міндетім.
Шынын айтсам, атамыз қолжазбаларына дейін жанында жүрген інілеріне таратып тастаған. Үйдені қолжазбаның өзі шамалы негізі. Себебі, атам бір туынды жазып бітіріп, оған қайта бармайтын. Уақыты да болған жоқ. Кітаптардың шыққанын көріп, соған қуанып жүрген адам еді. Енді газет-журнал болсын, басқа кітаптарда айтылған сөздер немесе біреу туралы естеліктер болсын, соларды оқып шығады да, үйдегі кітапханасына салып қояды. Содан естелік болып қала береді. Оны арнайы бір іріктеп немесе осыны тапсыр, мынаның тапсырма дегенді ешқашан айтқан жоқ. Оған көп мән де бермеген секілді.
Менің есімде сақталып қалғаны, өзіне жақын жылы туындыларды немесе авторлардың кітаптарын өзі жинақтап, кітап дүкенінде көзіне түссе оны сатып алып, өзі жинап қоятын. Астанаға көшкелі, біз есейіп үйді ауыстырған соң өзінің кітапханасына қандай жаны ашитыны байқалатын. Кейде көшуді созып отыратынының себебі кітапхананы қалай көшіреміз, көшіргенде кітаптардың реті бұзылып кетпей ма, үйреншікті орындарын ауыстырып жіберіп, таба алмай қалам ба деп уайымдайтын. Біз кішкентай кезімізден сол кітаптарды бір үйден екінші үйге көшкенде біреуін қалдырмай, өзі қадағалап, өзінің кітапханасын өте үлкен маңыз беретінін көріп өстік. Бірақ біз Астанаға көшерде көп кітаптарды мектептегі кітапханаға тапсырып жіберді. Оның ішінде өзі студент кезінен жинақтаған кітаптардың кейбірі бар. Үйде ертеректе шыққан немесе соңғы басылған кітаптың бірнеше жанасы болса, біреу жетеді, қалғаны басқаларға қолжетімді болсын деп, үйдің қасындағы мектепке тапсыратын. Мен оқыған мектептің кітапханасына өзінің және қазақ жазушыларының бірқатар кітаптарын тапсырды.
Себебі ол кезде көп кітап сирек кездеседі, бағдарламада болғанмен оқырмандар тауып оқи алмай жүрген болатын. Сондықтан ол кітаптар қолжетімді болсын дейтін. Оған қоса, кейбіреулері өте құнды немесе сирек кездесетін кітаптарды жинайтын бе еді деп жатады. Ал атам ондай кітаптарды сұрастырып, іздестіретін. Ол кітаптар жоқ болса, басқа шетелдегі баспалардан сұрастыратын. Бірақ ол тапқан кітабын өзіне қалдырмайтын. Оның көшірмесін жасап, өзіне керегін қалдырып, кітаптың өзін көбіне Алматыдағы Пушкин кітапханасына қайтарып беріп отыратын. Өзіне керегін алып, оқитынын сызып, жұмыс істеп, кітаптың өзін қайтарып беретін. «Мынадай кітап көп кездесе бермейді, қолға түсе бермейді ғой, бұны неге қайтарып беріп жатсыз» деп бірнеше рет сұрағанымда, ол «ең бастысы қолжетімді болу керек, ертең менен де басқа адамдар осы жерден мәлімет алып, ақпарат алып, басқа қорытындылар жасауы мүмкін. Сондықтан бұл кітапты өзіме сақтамай, кітапханада сақталуы тұруы керек» дейтін. Олар кітапханада кітаптың жағдайын да жасап бере алады, әсіресе ескі кітаптарды сақтау қиын ғой. Соны біліп, түсініп, солай әрекет еткендерін мен кішкентай кезімнен көргенмін.
Ең бастысы көп кітап оқитын. Кітаптардың астын сызып отырып оқитын. Үйдегі кейбір кітаптарды ашып қалсаң, сызылған жерлерін қарасаң, қандай жүйемен сызып отырғанын әлі түсінбеймін. Бірақ көп кітаптардың ішінде өзінің ойларын белгілеп кеткендері көп. Атамыз кітапты тез оқып тастайтын. Күніне бірнеше кітап оқитын. Бірақ кейбір кезде асықпай, кітаптың асын сызып, ішіндегі мәліметтерді басқа кітаптармен салыстырып оқитын. Ондай кезде менің түсінуім бойынша, басқа бірдеңе жазуға, осыны пайдаланып, бір туындыға дайындалып жүретін секілді көрініп тұратын. Себебі, шабыты бір келгенде тоқтата алмай, қолының астындағы қағазға жаза беретін. Бір ой түссе блокнотқа жаза беретін. Сосын содан алып, жазатын. Ең қызығы, бір бастырып алады да, тексеріп алып, оны қайта түртпейтін. Кейбір жазушылар бар ғой, бір сөзді он жылдап іздейді, кейбіреулері бір шығармасын қайта-қайта түзетіп, қайта жаңа басып шығарады. Атамызда ондай болмаған. Оның кейбір әңгімелерін, әсіресе аудармаларын қарағанда мүмкіншілік болды ғой, неге қайтып өзгерткен жоқсыз, неге қаратпадыңыз дейміз. Көбісі Кеңес кезінде аударылған ғой, ол кезде де біраз тыйым салынған жерлер болды ме екен деймін. Соны айтқанда, оны қойшы деп, ескіні ойламай, жаңа туындыларға көбірек мән беретін. Әрине, ол кісі жұмыс істеп жүріп те жазды ғой. Көп туындылары да сол кезде жазылды. Атамыз бір сұхбатында: «мен осы жазушы болмасам, саясатқа араласпас едім» деген екен. Сол өзінің таңдаған жолы болған секілді. Себебі, жазғысы келсе, таңғы 4-5-ке дейін жазып отыра беретін. Бұған шаршамай, таңертең тұрып, жұмысына барып, бос уақыты болса жазу мен кітап оқудан ешқашан зерікпейтін.
«Баланың таңдауына араласпайды, тек бағыт беретін»
Атамыз кітап оқумен, қағаз жазумен демалатын. Өзінің жұмыс істейтін бөлмесінде отырып, кейбір кездерде қолына домбыра алып, ойнап отырғанын естіп қаламыз. Сондай кездерде ойларды ойлап отырған сияқты сезілетін. Сол ойларды реттеп, сосын үстеліне отырып, жазуына кірісетін. Есімдегісі, сол домбыра ойнап отырғанда есіктен қарап, қасына жақындайтынбыз. Ал жұмыс істеп отырғанда әжеміз атамызға кедергі болмасын, кішкентай балалар мазасын алмасын деп, бөлмеден шығарып та жіберетін еді. Бірақ соның өзінде атамыз анда-санда үйде балалардың бәрі жиналғанда немесе бәрін арнайы жинатқызып, дастарқан басында көңілді әңгімелерін айтып, естеліктерін айтып отыратын. Әсіресе, сондай кездерде әжеміз барда бәрі қуанып, жақсы бір естелікке қалатындай отырыстар болатын. Балалар өскен соң жан-жаққа өздерінің шаруасымен кетіп қалған соң, ондай отырыстар жиі болмайтын. Бірақ анда-санда осындай бір жиналып қалатын кезде бәрімізді еркелетіп, өзінің кішкентай кезіндегі әңгімелерін айтып отыратын. Үлкен әжеміз барда атамыз да еркелеп, сондай жақсы бір күндер өтетін.
Фото: Абыл Кекілбаевтың жеке мұрағатынан
Біздің үйде қонақ та көп болатын. Әжеміз бар кезде, үлкен кісіге сәлемдесем деп кіріп, келетін адамдар көп болатын. Әсіресе, ауылдан ағайын, атамыздың қатарындағы жазушы әріптестері көбісі шешелерін сағынып, атамызға келіп, анасымен сөйлесіп, дастарқан басында отыратын еді. Ондай кездер де естелік болатын. Атамыздың бірге оқыған, бірге жұмыс істеген әріптестері біздің әжемізге сәлемдесіп кетуді жөн көретін. Сондай күндер көп болатын. Сол екі арада өзінің жазуын жазып отыруға уақыт әрдайым табатын.
Қыин кезеңде өссек те, қазақшамыз таза. Өйткенің әжеміз орысша білсе де, түсінсе де, ешқашан сөйлемейтін. Үйде барлық балалар үлкен әжеміздің арқасында қазақ тілін жетік меңгердік. Себебі мен сырттан да оқыдым, мектепті де шетелде оқыдым, бірақ әжеміздің үйреткен тәлімі санадан шықпайды.
Бала тәрбиесіне қатысты айтсақ, біздің атамыз да былай жаса, былай оқы, мына оқуды таңда деп ешқашан да арнайы айтып отырған жоқ. Бірақ мен өзім сезінемін, ол кісі әдейі айтпағанымен, сыртынан бағыт беріп отыратын. Мысалы, мен кішкентай кезімде азаматтық авиация саласында жұмыс істеймін деп ешқашан ойламадым. Бірақ мектеп бітірерде атам бір ақыл айтқан, «бізде басқа саланы қойшы, техникалық мамандықтан өзіміздің мамандарымыз аздау, өзің көріп отырған азаматтық авиация саласынан басқа да техникалық мамандықтарда көбісінде басқа мамандар, сондықтан осы бағытты қарайсың ба?» деп бір екі ауыз сөз айтқанның өзінде түсінікті болды. Ол соны өзі ертеден қарап, байқап жүргені ғой. Мен үйдің қасындағы әуежайдағы ұшақтардың ұшып қонуын қарап отырғанымды, іссапарға шыққанда ұшақтың ішіндегі болып жатқан, әсіресе ұшқыштардың кабинасына сұранып кіретінімді байқап отырған. Шетелде жүргенде әкеме де арнайы мұражайларға апарып көрсет, көрсін қарасын деп айтқан болар. АҚШ-та оқып жүргенде арнайы, Нью Йорктегі ашық әуежай мұражайына апарған, Вашингтондағы Ұлттық әуе және ғарыш мұражайына апарған. Сол кішкентай кезімнен мүмкіншілігі болғанда осы бағытта көрсетіп отырды. Мен оны енді енді түсініп жатырмын, өзіңе бағытты көрсетіп немесе қызықтырып беріп отыратын.
«Ұрпағы сан түрлі салада қызмет етеді»
Үлкен қызы атамыздың жолын қумаса да, Архив ісін меңгерген. Ол да меніңше атамыздың еңбегімді сақтасын, мұрамды жинасын деп арнайы оқытқаны емес, бірақ баланың бейіміне қарай мүмкіндік беріп отырғаны ғой. Өзімнің інілерімді алсақ, бір ініміз Алматыдағы Жүргенов университетін бітірген, артист, осы жақында өзінің басты рөлін ойнаған. Енді ол әлі жас болған соң, жолы енді басталып жатыр. Ол кішкентай кезінен гитара, барабан ойнайтын. Шығармашылыққа жақындау өскен бала. Атамыздың өз ұлы да музыкант болмағанмен, музыкаға өте жақын. Баласы да сол музыкаға жақын болып өсіргені де сондықтан шығар. Ал арнайы шығармашылыққа, басқа да мәдени салаға тартпаса да, біз кішкентай кезімізден халық аспаптарын тыңдауға үйренгенбіз, естіп өскенбіз. Қазір аты шыққан артистердің бәрін жас кезінен, өзіміз кішкентай кезімізден көріп өскенбіз. Оның бәрі атамыз мәдениетке жақындау болғандықтан деп ойлаймын. Мысалы, мен кішкентай кезімде бейнефильмге түскем. Ол жерде мені арнайы Әбіш Кекілбаевтың немересі деп шақырған жоқ, мен мектепте іріктеу кезінде мына бала келеді деп шақырып алған. Атамыз бір фильм болса да көрсін, осы бағытта көрсін деп мүмкіндік беріп отырды. Бірақ артынан фильмнің нәтижесін көргендіктен ба, әлде сол кездегі осы саланың жағдайына байланысты ма, «осы сен фильмге түсіп не бар, енді әлі де өсесің, көресің» дегендей ой айтты. Бірақ кішкентай кезімізде мүмкіндіктер болған кезде оны пайдаланып, өзімізге бір тәжірибе ретінде шыңдайтын. Кішкентай кезімде үлкен экранға шыққан фильмге түсу біз үшін үлкен жетістік секілді көрінетін. Ал енді басқа балаларын алсақ, олардың балалары әлі кішкентай. Ішінде шығармашылыққа, мәдениетке жақын балалар бар. Олар енді өсе келе, өздерін көрсетуге тырысады деген сенімдемін.
Кішкентай кезімізде мектепте оқып жүргенде атамыздың кейбір шығармалары жазғы демалысқа міндетті түрде оқуға берілетін. Бірақ туындыларының ішінен «Шыңырауды» бөлек көремін. Оның да себебі бар. Негізі атамыздың жазылған шығармалары дайындықсыз келген оқырманға қиындау болуы мүмкін. Ал «Шыңырауға» келсек, бұл әлі ашық, жан-жақты талқыланбаған тақырып. Бір жағынан судың жоқтығы, екіншіден, судың құдық қазушының еңбегінің қандай қиын екенін көрсеткіші. Ол тек қана біздің өзіміздің мәдениетімізді көрсетіп отырған туынды емес, оны кез келген елдің мәдениетінде келтіруге болады. Ол жерде қазақтың ауылы, қазатың киіз үй, жылқылары, бір жерден екінші жерге көшіп жүрген көш емес. Ол да философиялық жағынан келгенде басқа да елдерде бар жағдайлар. Оны кез келген елде, кез келген тілде оқитын оқырман философиялық тереңдігін көре алады. Оған қоса, құдық қазушы мен судың жоқтығы мәселесі бұл қазіргі заманның, өткен ғасыр мен келесі ғасырдың бітпейтін әңгімесі. Сондықтан бұл мағынасы бойынша өте терең. Оған қоса, бұл туындының көтеріп отырған су мәселесі тек қана қазақ жеріндегі болып жатқан мәселе емес. Ол қазір дүние жүзінде көтеріліп келе жатқан сұрақ. Бұл туындының болашағы әлі де басқа қырларынан ашылады деп өз басым сенемін. Оған қоса осы шығарманы фильм қылып түсірді, театрларда қойылым болып жатыр. Меніңше бұл болашақта басқаша зерттеліп, осы туындының тереңдігі мен оның философиялық мағынасы әлі де ашыла береді деп ойлаймын.
Кекілбаев тегінің әсері
Мен мәдениет саласында болсам, Әбіш Кекілбаевтың аты көмектесетін шығар. Бірақ мен өзі мамандығым техникалық жағынан болғандықтан, мен оқуда жүргенде басқа елдің мамандары келіп оқытатын, оған қоса олар Әбіш Кекілбаевтың кім екенін де білмейтін. Мысалы мен шетелде жүргенімде, тіпті шетелдік сыныптастарым, шетелдік әріптестерім Қазақстанның қай жерде екенін білмейтін.
Енді азаматтық авиация саласы мүлдем басқа болғандықтан, атамыздың шығармашылығын білетін адамдар өте сирек кездесетін. Сондықтан мен тегіме қатысты жеңілдік немесе атамыздың атын пайдалануға мүмкіндік болған жоқ. Әсіресе, мен Халықаралық азаматтық авиация ұйымына барғанда, ол жерде 193 елден мамандар іріктеуден өткен. Оның ішінде мыңға жуық адам қатысқан, одан екі адамды таңдап алған. Бұл халықаралық іріктеу болғандықтан, ол жерде атамыздың не аты, не Қазақстанның орны бөлек екені ешқандай көмек бере алмайды. Ол бір жағынан өзіме де жақсы болды. Себебі, кейде атын пайдаланып жүр деп айтуы да мүмкін ғой. Бірақ өзім үшін, халықаралық іріктеуден өткеніме қатысты, олар шетелдік мамандарымен жұмыс үстеуге мүдделі. Сондай жағдай болып жатқан соң, ол жерде кім екенің оларға бәрібір, оларға жұмыстың нәтижелі болуы керек, уақытылы болуы қажет, сапасына қарайды.
Әңгімелескен
Ақбота МҰСАБЕКҚЫЗЫ
182 рет оқылды
_140_110.jpeg)
