Жақын күндері алғашқы құрылу кезеңі сонау 1996 жылдың еншісіне тиесілі еліміздегі іргелі ұйымдардың бірі – Судьялар одағының VII съезі өтеді. Айтулы жиынның қарсаңында аталған ұйымға 2001 жылы төрағалық еткен Жоғарғы сот судьясы, бүгінде Парламент Мәжілісінің депутаты, Ұлттық ғылым академиясының корреспондент-мүшесі, «Құрметті судья» атағының иегері Бақытжан ӘБДІРАЙЫММЕН жолығып, әңгімелескен болатынбыз.
– Бақытжан Жарылқасынұлы, сіздің ойыңызша алда өтетін алқалы жиында қандай маңызды мәселелер талқылануы тиіс?
– Жалпы, еліміздің сот жүйесі үшін басты мәселе – судьяларға деген қоғамдық сенім деңгейін көтеру. Ал бұл тек Жоғарғы соттың ғана қолға алуымен жүзеге асырылатын шаруа емес. Оған ел Үкіметі мен Парламент, өзге де мүдделі мемлекеттік мекемелер мен тиісті ведомстволар атсалысуы керек. Сондықтан да бұл жиында сот шешіміне депутат, прокурор, министр сынды шенеуніктер ықпал ете алмайтыны баса айтылуы керек.
Көптеген елдерде сот қызметі мен судьялар біліктілігі, оның моральдық келбеті арнайы индикаторлар бойынша анықталып, рейтингтік көрсеткіштері түзіліп жатады. Бізге де осы әдісті тәжірибеге енгізсе дұрыс болар еді.
– 2001 жылы өзіңіз Судьялар одағының екінші съезінде Одақ төрағалығына сайландыңыз. Осы кезеңде сіз жетекшілік еткен ұйым сот билігінің Әділет министрлігі құрамынан шығуына едәуір ықпал еткен көрінеді. Бұл үдеріс қалай іске асырылды?
– Әрине, Судьялар одағы ә дегеннен-ақ сот жүйесінің тәуелсіздігін арттырып, судьялар мәртебесін көтеру мен сот қызметін уақыт талабына сай жетілдіру бағытында белсенді жұмыс жүргізуге кірісті. Көптеген заңнамалар мен құқықтық актілерге өзгерістер енгізілді. Сондай ауқымды шаруаның бірі – сот билігінің Әділет министрлігі құрамынан шығуы болды. Мен 2001 жылы Судьялар одағының екінші съезінде Одақ төрағалығына сайландым. Сол кезде Жоғарғы сотты басқарған Қайрат Мәми Судьялар одағына ерекше көңіл бөлді. Одақтың судьялардың тәуелсіздігін қорғайтын, оларға ең жақын әрі жан-жақты көмек көрсететін орган ретінде танылатыны да осы кезеңдер сияқты.
Сондай-ақ, сол сәттерде судьялар қызметіне көмек беретін әдістемелік, зерттеу еңбектер де жарыққа шыға бастады. Әсіресе, судьялар тиісті ведомстволар жанынан құрылған жұмыс топтарына шақырылып, нормативтік актілер мен заңнамалық құжаттардың талқылауына қатысатын болды. Осы ретте сот жүйесінің Әділет министрлігінен Жоғарғы сотқа
ауысуы туралы Жоғарғы соттың «Сот билігі» деген нормативтік қаулысы қабылданғанын да айта кеткен жөн. Өйткені, сот жүйесінің тәуелсіз орган болуы алғаш рет осы құжатта дәйектелген болатын.
– Демек, бүгінгі таңда Судьялар одағының судьялар тәуелсіздігін арттыруға қосып жатқан үлесі зор деп санауға бола ма?
– Әрине, болады. Себебі, Тәуелсіздік – Қазақстан мен сот жүйесі үшін тең ұғым. Ал біз сөз етіп отырған Судьялар одағы сот жүйесінде жүргізіліп жатқан реформалық өзгерістердің бірден-бір қозғаушы күші әрі алға жылжытушысы ретінде өзін өзі танытқан ұйым. Атап айтқанда, судьялардың кәсіби біліктілігін арттыруға байланысты ерекше ұсыныстар, олардың тәжірибеде жүзеге асуы осы ұйымның бастамашылығы, белсенділігі арқасында жүзеге асуда. Мысалы, одақтың мұрындық болуымен Жоғарғы соттағы тәжірибелі әрі білікті судьялардың және ғалымдардың қатысуымен конференциялар, семинарлар өткізіліп тұрады. Ендеше, мұның бәрін де судьялар тәуелсіздігін арттыруға қосылып жатқан үлес деп санауға әбден лайық дүниелер. Әлбетте, бұл жерде ең алдымен судья білікті болуы қажет. Екіншіден, тәуелсіз судья болу үшін мемлекет тарапынан жан-жақты жағдай жасалуы тиіс. Сондықтан да қазіргі таңда судьяның жағдайы жаман емес десек те, әлі де шира-
тып, дамытуды қажет ететін тұстары баршылық.
Нақтылай түссем, судьяның санын емес, олардың жеке аппаратын көбейтіп, күшейту керек. Мысалы, кейбір мәселелер судьялардың тым қағазбастылығынан туындайды. Өйткені, судья қаншама сот процесін өткізеді, сот актілерін дайындап, қаулыларын шығарады. Оларды жазып, жан-жаққа жариялауы керек. Бұл – олардың уақытымен қатар, күш-қуатын да қажет ететін ауқымды жұмыс. Оның салдары, әрине, өнімділікті азайтып, істің қаралу сапасына да әсерін тигізетіні сөзсіз. Ал мұндай түйінді тарқатудың тиімді тетігінің бірі – судьяның жеке аппаратын күшейтуде жатыр. Осы күндері судьяның жанында хатшы болғанымен, оның да мойнында қыруар міндет бар: судьяның қағаздарын дайындап, сотқа қатысушыларды шақырады дегендей. Сол себептен де осы сот хатшыларының мәртебесін көтеріп, жалақысын да судья деңгейіне дейін өсірсе, жөн болар еді. Сонда бұл қызметке білімді, сауатты мамандар келіп, болашақ судьялық қызметкерлер резерві сапалы үміткерлермен толығуын қамтамасыз етеді.
– Ал енді біздің елдегі сот жүйесінің халықаралық деңгейдегі дәреже-деңгейі қалай? Тиісті талаптарға сай ма? Әңгімеміздің ауанын осы арнаға қарай бұрсақ.
– Негізінен, рейтингтік көрсеткіштер жүйесінде әлемде Дүниежүзілік банктің Флагман рейтингтік жүйесі зор беделге ие. Осы көрсеткіште Қазақстанның сот қызметі тиісті талаптарға сай деп танылған. Бүгінгі таңда ол алғашқы ондықтың тоғызыншысы десек, осыдан 20 жыл бұрын біз халықаралық рейтингте үздіктердің алғашқы ондығында болуды армандамайтын да едік. Бұл біздегі сот жүйесінің жаңа бағытта дамып келе жатқанын көрсетеді. Аталған саланың елімізде толықтай жаңа технология бойынша жұмыс істеуі, айтқан сөзімізді нақтылай түседі.
Мәселен, қазір арыз, шағымдар электронды түрде қабылданып, оған сол сәтте онлайн режімде жауап беріледі. Сол сияқты, қазір азаматтарымыз сотқа бармай-ақ, онда не болып жатқанын көру мүмкіндігіне ие. Он жылға жетпейтін уақыт ішінде ақпараттық технологияның ірі жетістігі – онлайн жүйесі сот қызметінің ажырамас бөлігіне айналып үлгерді. Бұл – үлкен жетістік. Осы орайда, біздің мұндай деңгейге жетуімізге Елбасының сот жүйесін ерекше қолдап, қуаттауы сеп болғанын ескеру керек. Себебі, Президентіміз Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев судьяларға барынша жағдай жасау арқылы оларды мемлекеттік тұрғыда тәуелділіктен арылтты. Өйткені, судья тәуелсіз болған жағдайда ғана әділеттілік кең өріс алатыны белгілі жайт.
– Ел аузында «заңда адамгершілік болмаса, адамдар оны заң ретінде қабылдай алмайды» деген қанатты сөзге айналып, кең тараған тіркес бар. Осы сөзге қатысты өз ойыңызды білдірсеңіз.
– Менің ойымша, судьяларға көбірек еркіндік беру керек. Алайда, біздің судьяларымыз кейде заңның аясынан шыға алмай жатады. Өйткені, заңда қабылданған талапты орындауға міндетті. Ал олай етпесе, қабылдаған шешімі заңсыз болып шығады. Сол себептен де бұл жерде қарама-қайшылық бар. Мұны XVI ғасырда әлемге белгілі Иммануил Кант деген ғалым «заңның адамгершілігі» деп жазып кеткен.
Ақиқатында, заңда адамгершілік болмаса, адамдар оны заң ретінде қабылдай алмайды. Өкінішке қарай, бұл мәселе біздің салада әлі жан-жақты зерттелген жоқ. Сонымен қатар, бұған әлі де көңіл бөлінбей келеді. Сол себептен де Судьялар одағы мен Жоғарғы сот осы жағдайды ескеріп, арнайы топ құрса, өте-мөте құптарлық іс болар еді. Моральдық заңды қалай жасау керек, мораль мен заңды қалай салыстыру керек, заң моральсыз бола ала ма, болса, ол заңнан қанша үлес алу керек? Міне, осы сауалдар төңірегінде жүйелі зерттеу жүргізетін уақыт жетті. Ендеше, алдағы съезде осы мәселелер де жан-жақты талқыланады деп сенемін.
– Әңгімеңізге рахмет.
Әңгімелескен
Нұрлыбек ДОСЫБАЙ,
«Егемен Қазақстан»
2615 рет оқылды_140_110.webp)
