Дәм айдап Кавказ барып, ондағы ағайынмен жақын араласқанда, әзербайжандар мен армяндардың ұлтшылдық «дертіне» шалдыққанын байқадық. Қит етсе тілді, жерді, тарихты айтып қызылкеңірдек болып шыға келетін олардың тайталасы ақыр соңында Қарабақ қасіретіне барып тірелетін. Әзербайжандар тіпті басқасын қойып, долма тағамын да, Кавказ биін де «өзіміздікі» деп қызғыштай қориды, ежелден біте қайнасқан аймақта өнердің де, тағамның да аралас-құраластықтың арқасында ортақ құндылыққа айналып кеткенін дәлелдемек болсаң, дауға қалдым дей бер. Тек грузиндер ғана мұндай өрекпіген эмоционалдық дау-дамайдан оқшау қала береді.
Жақында Аманда Канидің «Мәдени жарақат, жазылу және қайта тірілген этностар» (Amanda Kearney, «Cultural wounding, healing and emerging ethnicities») еңбегімен танысып, осы құбылыстың жай-жапсарына қаныққандай болдым. «Мәдени жарақат» деген жай абстрактілі ұғым емес, нақты ғылыми дәлелдермен тұжырымдалған құбылыс болып шықты. Автор Австралиядағы аборигендер мен Бразилиядағы қара нәсілділерді зерттеп, олардың бойындағы мәдени жарақатты сипаттағанда, бізбен көп ұқсастықты байқадым.
Бірақ «өз жерімізде үндістердің күйін кештік» деген таптаурын ойды қайталағым келіп тұрған жоқ. Құдайға шүкір, жарақат алған ұлт дертінен айығады және қазақ ұлтының бойында сол айығудың біраз белгілері бар.
«Мәдени жарақат деген – мәдениеттің физикалық, эмоциялық, рухани және идеологиялық тұрғыдан үзілуі не шабуылға ұшырауы», дейді А.Кирни. Яғни, белгілі бір мәдениет пен сол мәдениеттің иелерін жаныштау мақсатында оларға зауал келтіру, зорлық-зомбылық жасау.
Мәдени жарақат тек геноцид, этностық тазалау, жаппай зорлық-зомбылық, бостандығынан айыру сияқты белгілі әдістермен ғана жүрмейді. Халықты біріктіріп, олардың этностық бірегейлігін сақтап тұрған әлеуметтік байланыстарды үзу, стигматизация, ұялту, кемсіту, кедейшілікке ұшырату, бостандығынан айыру тәсілдері де ұлттың рухын әлсіретеді.
Ешқандай да жапа шекпеген адамның өз ұлты алған жарақатты сезінуі мүмкін бе? Адам ұлтына рухани тұрғыдан неғұрлым жақын болған сайын әлгі жарақатты соғұрлым қатты сезінеді, дейді автор. Оның үстіне, мәдени жарақат алған ұлттың ұрпағы «ауруынан» жазылғанша жасқаншақ болады.
Жарақатын жазатын ұлтта бұлқыныс басталады, олар ұлттық құндылықтарын түгендеп, бірегейлігінің бүлінген атрибуттарын қалпына келтіруге көшеді. Ояну кезеңінде олардың тым қызбалыққа салынып, артық кетуі де ықтимал. Бұл жағдайда халықтың тек өткеннің қасіретіне байланып қалмай, болашаққа жарқын үмітпен қарағаны жөн.
Жарақат салған ұлттан кешірім сұрату, еске алу күндерін белгілеу, ақиқат комиссияларын құру – мұның барлығы айығу үдерістерінің атрибуттары ғана. Жарадан жазылу үшін ұлт өткеннің қасіретін бүгінгі тауқыметімен байланыстырмай, оны тек өткеннің сабағы деп қабылдауға үйренуі керек. Бұл тұрғыда жеке адамның психологиялық жарақаты мен ұлттың мәдени жарақатын емдеудің жолдары өте ұқсас болып шығады. Сондықтан А.Кирни медициналық, психологиялық еңбектерге көп сүйенеді.
Егер ұлт «қазіргі қиындығым өткен қасіреттің салдары емес» деген ойға ұйып, өткен тарихына салқындылықпен үңілсе және бірегейлігінің жараланған тұстарын біртіндеп қалпына келтіруге көшсе, онда оның дерттен айыға бастағаны.
Қазақ ұлты Кеңес Одағы кезінде алған жарақатынан айығу үдерістерін бастады ма? Меніңше, бұл үдеріс 1986 жылы Желтоқсан оқиғасынан басталды. Қызыл қырғын мен қуғын-сүргіннің, ашаршылық пен Алашорданың, тың игерудің ақиқаты толық ашылып, көпшілікке жеткенде санада рухани айығу басталады. Қазіргі ұлттық символдарға деген ерекше көзқарас – сол үдерістің тағы бір көрінісі.
Айығудың маңызды екі компоненті бар. Бірінші – өткеніне құрметпен, болашаққа үмітпен қарайтын жаңғырған ұлт болу. Екінші – өткеннің жарақаты үшін кінәлі тірілердің арасынан іздемеу. Рухани жарақат ұрпақтан ұрпаққа берілетіні анық, ал ол жарақатты салған замандағы саяси жүйе мен режімнің келесі буынға асысуы неғайбыл.
Мұхтар СЕҢГІРБАЙ,
саясаттанушы
"Егемен Қазақстан" газеті
3435 рет оқылды
