27 мау, 2019 сағат 16:03

Орталық Қазақстанның көне кен орындарының зерттелу тарихы

Тарих тағылымы мынаны үйретеді: кез келген өркениетті елдер өзінің ұлттық тәуелсіздігіне қол жеткізгеннен кейін, сол елдің көнеден жеткен мәдениеті мен өмір сүру салтын дәріптей отырып, төл тарихын қалыптастыруы қажет. Ол үшін ғылыми тұрғыда тиянақты зерттеулер жасалып, тұшымды ойлар айтылуы шарт. Бұл ретте, сонау көнеден жеткен ескерткіштерді археологиялық тұрғыдан зерттей отырып, тарих қоржынын толықтыра түсуді талап етеді.

Осы орайда, зерттеу нысаны болып отырған Талдысай қонысы Қазақстан археологиясы үшін қойнауы сырға толы құтты мекен деуге болады. Қазақтың қасиетті мекені Ұлытау жерінде орналасқан аталмыш ескерткіш адамзат өркениетінің қайнар көзі металлургия өндірісінің алтын қазығы. Елбасы Н.Ә. Назарбаев өзінің «Ұлы даланың жеті қыры» атты ұлттық идеологиямызды айшықтап берген мақаласында «металлургия» ісінің біздің Ұлы Қазақ даласында кең етек жайып дамығандығын тайға таңба басқандай етіп жазып көрсетті. Ары қарай бұл игі істі жалғастыру Қазақстан археологиясының еншісіндегі ұлы істер қатарында деп білеміз.

Металл алу тәсілдерінің өнертабысы жаңа тарихи дәуірді ашып, адамзаттың даму барысын өзгертті. Көптеген металл кендеріне бай қазақ жері де металлургияның пайда болуының алғашқы орталықтарының бірі болды. Көне заманнан бері Орталық, Солтүстік және Шығыс Қазақстан жерлерінде тау-кен өндірісінің ошақтары және қола, мыс, қорғасын, темір, күміс және алтын балқымалары, табақты темір дайындау пайда болды.

Біздің ата-бабаларымыз үнемі жаңа ілімдер негізінде металл өндірісін дамытып, жедел технологиялық прогреске мүмкіндік алып отырды. Мұны қазба жұмыстары кезінде табылған пештер балқыту үшін, металл бұйымдар, тұрмыс заттары мен ежелгі қару-жарақ, тұрмыстық бұйымдар дәлелдей түседі. Бұл біздің жеріміздегі ежелгі дәуірде болған дала өркениеттерінің жоғары технологиялық дамуын көрінісі.

Сондықтан, әлі де шалғай жатқан Талдысай қонысын сан-салалы ғылыми ізденістер негізінде зерттеу зерттеу бүгінгі күннің өзекті мәселелерінің бірі. Ойдағыдай жүзеге асып жатқан республикалық бағдарламалар аясында одан әрі тағы да кешенді түрде археологиялық зерттеу жұмыстары жүргзілсе Қазақстан археология ғылымы үшін маңызы зор іс болар еді.

Талдысай ескерткішін туралы сөз болғанда ең алдымен тау-кен, металлургия ісі еске түсері анық. Сондықтан зерттеуімізді металлургиялық зерттеулер негізінде өрбітетін боламыз. Жалпы Талдысай ескерткіші орналасқан Қазақстанның орталық бөлігі көне замандардан металлургияның эпицентрі десек артық айтқандық емес.

Бізге белгілі болғандай, сол дәуірдің өндірістік күштері мен өндіріс тарихы археологиялық материалдар негізінде зерттеледі. Қола дәуіріне жататын ежелгі тау ісі мен металлургия ескерткіштері біздің күнге дейін мыс, қалай, қорғасын және т.б. қазба түрінде, сирек ұзақ мерзімді елді мекендерде кездесетін мыс балқыту кешендері түрінде жетті.

Орталық Қазақстанның тау-кен жұмыстары мен ежелгі металлургиясының орны туралы алғашқы мәліметтер Д. Г. Мессершмидттің, Г.Ф. Миллердің, П.С. Палластың, Н.П. Рычковтың, И.В.Шангинаның еңбектерінде және жол жазбаларында бар. Әсіресе ежелгі әзірлемелер туралы құнды мәліметтер Н.П. Рычковтың. және Б. Ф. Германның, Г. Розенің жазбаларында толық қанды кездеседі.

Қазақстандық ғалымдар ежелгі металлургиялық өндірістің көптеген аспектілеріне қатысты, кен өндіру мен өңдеуден бастап, металды балқытумен және дайын бұйымдарды алумен ұштасқан өте қомақты материал жиналды. Ол Қ. И. Сәтбаевтың, Ә. Х. Марғұлан, Н.В.Валукинского, С.С.Черникова, М.Қ.Қыдырбаева, Ж.Қ.Кұрманқұлова, Э.Ф.Кузнецова, С.У.Жауымбаева, А.С. Ермолаева, О.А. Артюховалардың қайраткерлігімен кең көлемдегі зерттеу жұмыстары жүргізіліп, нәтижелері бойынша біршама мақалалары мен монографияларында көрініс тапты.

Қазақстанның ежелгі металлургиясын зерттеудің басталуы академик Қ. И. Сәтпаевтың есімімен байланысты. Ол 1946 жылы академик Ә. Х. Марғұланның басшылығымен Орталық Қазақстан археологиялық экспедициясын (ОКАЭ) құрудың бастамашысы болды. В. Валукинскийге Қазақстанның ежелгі мыс кен орындарын зерттеумен айналысты. Қазақстандық ғалым С. А. Берденов Жезқазғанның көптеген тау-кен металлургия саласы шеңберінде ірі мыс кен орындары шоғырланған жерлерге және металлургия өндірістерінің археологиялық ескерткіштеріне сәйкес келетін жеке тау-кен металлургиялық орталықтар бөліп зерттеу жұмыстарымен айналысты. Осылайша, Орталық Қазақстан аумағында ірі Жезқазған-Ұлытау тау-кен металлургиялық орталығының болуы археологиялық тұрғыдан расталды, мұнда көптеген жерлерде мыс кендерін ежелгі өндіру мен олардан металл балқытудың зерттелуі тіркелді. Қола дәуіріндегі әлемдегі ең ірі мыс кен орны Алтайдан Днепрге дейінгі Еуразияның көптеген металлургиялық ошақтарын шикізатпен қамтамасыз етті.

Археологиялық материалдар бойынша бөлінген тағы бір ірі тау-кен металлургиялық орталық Солтүстік-Бетпақдала болды. Бұл кен базасының негізін үш кен орны құрайды: Кенқазған, Ефимов және Мийкайнар, олардың ішінде Кенқазған карьері Қазақстандағы ең ірі көне кеніш болып табылады. В. А. Алексеев пен Э. Ф. Кузнецова зерттеулері бойынша кен орнындағы ежелгі тау-кен жұмыстарының көлемі 570 000 м3 құрады. Жалпы алғанда 300 000 м3 кен өндірілді, бұл шамамен 80 000 тонна мыс.

Солтүстік-Бетпақдала аймағында түсті металлургияның қуатты орталығы анықталды, оның ашылуы Ә. Х. Марғұланға тиесілі. 1955 жылы ол Атасу өзенінің құламасынан бір шақырым жерде Мыңбайсай өзенінің бойында орналасқан Атасу I қонысына қазба жұмыстарын бастады. Таулардың үш жағынан қоршалған қоныстар Қарағанды облысының Ағадыр ауданында (қазіргі шет) Қызылтау ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 35 км жерде орналасқан.

Өткен ғасырдың 70-80 жылдары Солтүстік Бетпақдаладағы Атасу өзенінің жоғарғы жағында Атасу I ежелгі металлургтерінің қоныстарын зерттеу жалғастырылды, оған Атасу II (Ақмустафа) және Мыржық тағы екі қонысы, сондай-ақ Сангру I – III, Атасу IIII, Ақмустафа, Мыржық I - II және Сары-Бұлақ, Дарат, Огызтау қорымдарының сериясы кірді. Атасу, Мыржық, Ақ-Мұстафа, Ақмая қоныстары мықты мәдени шөгінділері бар стационарлық кешен болып табылады, бұл халықтың оларда көп шоғырлануын және ұзақ өмір сүруін көрсетеді. Барлық анықталған қоныстардың мыс балқыту пештерінде Солтүстік-Бетпақдала кеніштерінен әкелінген кенді балқытқан. Олар сол кездегі мыс балқыту өндірісінің басқа ескерткіштерінен конструкциясы бойынша бірегей және балқытылатын кеннің жалпы көлемі бойынша елеулі металлургиялық кешендермен ерекшеленеді.

Талдысай қонысының аумағын бірнеше рет күйдіру орындарының табылғандығы белгілі. Бұл көне металлургияның дамығандығының жарқын айғағы. Қоныстанудың бірінші кезеңі металлургия өндірісінде маманданған халықпен байланысты, ал екіншісі — шаруашылықтың мал шаруашылығы түрімен байланысты.

Талдысай шағын ауданында барлық жерлерде өзендер, бұлақтар мен көл ойпаттарында шалғынды-түрлі шөпті шөптер шалғынды-каштан, шалғынды-батпақты және шалғынды-сортаң топырақтарда кездеседі. Жануарлар мен өсімдіктер әлемі жартылай шөлейт аймақтарға тән. Флора-жусанды-шөлейт кешенінен, фауна — сарышликтерден, қасқырдан, түлкілерден, корсактардан, қояндардан, суырлардан тұрады, кейде ақбөкен мен қабан кездеседі. Климаты күрт континенталды және құрғақ, қысы суық, жазы ыстық, құрғақ болып келеді.

Орталық Қазақстанның көне кен орындарының жалпы зерттелу деңгейін сөз етер болсақ, бұл ізденістердің әлі де болса жеткіліксіз көлемде қалып отырғанын айту керек. Аталып отырған өлкелердегі кен орындарының көбіне барлау жұмыстарының барысында, қысқаша сипаттамалар мен жазбалар түрінде қарастырылды, кең көлемдегі тиянақты зерттеулер, үлкен қазбалар жасалынбады. Оның үстіне Сарыарқаның кең байтақ аумағында әлі де барлаулармен қымтылмаған қаншама өлкелер бар. Шын мәнісінде Орталық Қазақстанның көне кен орындарын осы күнгі талапқа сай бағдарлау мен зерттеу жұмыстары әлі де алдымызда деуге болады. Кен балқыту технологиясының кейбір мәселелері Талдысай қонысының материалдары негізінде беріліп отыр. Аталған аймақта, қола дәуірінің алғашқы кезңінен бастап жалғасын тапқан кен орындары мен сол дәуірдің кен балқыту пештері де айрықша дәлел бола алады.

Нұрмаганбетов А.С.

Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті

Археология және этнология кафедрасының магистранты