Фото: dalanews.kz
Қазақстанда уақыт өте келе мемлекет тарихында іргелі болып саналатын шешімдер қабылданады. Биліктің жаңа моделі құрылуда, Қазақстанның саяси жүйесін толықтай қайта жүктеу жүріп жатыр. Осы орайда Ult.kz тілшісі еліміздің саяси реформаларының негізгі тұстары туралы зерттеп көрді.
Іргелі өзгерістер алаңын кезең-кезеңімен құру
Соңғы бес жылда Қазақстанда демократияландырудың өте терең процестері өтті.
Саяси модернизацияны қысқа мерзімде жүзеге асыру мүмкін емес. Ол уақытты қажет ететін жүйелі өзгерістерді қамтиды. Сондықтан трансформациялар кезең-кезеңімен жүргізілуде. Әрбір кезеңде саяси реформалар жүзеге асырылып, белгілі бір кезеңде қажет және одан әрі өзгерістер үшін тұғырнама жасауға арналған тиісті заңдар қабылданады.
Президент саяси жаңғыртуды мемлекет өмірінің түрлі салаларындағы заңнамаға түзетулер енгізуден бастады. Саяси реформалардың төрт пакеті шеңберінде 20-дан астам заң қабылданды, бұл демократияландырудың жаңа үдерісін бастауға мүмкіндік берді. Одан кейін білім саласына, дағдарысты активтер нарығын дамытуға қатысты заңдар, «Күшті Президент – ықпалды Парламент – есеп беретін Үкімет» формуласы бойынша көппартиялық жүйені, саяси бәсекелестік пен пікір плюрализмін дамытуға бағытталған заңдар енгізілді. Ұлттық Қоғамдық сенім кеңесі құрылды, онда «Естуші мемлекет» тұжырымдамасы бекітілді. Қазақстанда 2022-2026 жылдарға арналған сыбайлас жемқорлыққа қарсы саясат тұжырымдамасы, сондай-ақ әкімдерді тікелей сайлау туралы заң қабылданды. Осының барлығы жаңа саяси мәдениетті қалыптастыру, оның ішінде мемлекеттік институттар жүйесін байыпты түрлендіру, мемлекет өміріне азаматтық қатысуды арттыру және халықтың әл-ауқатын арттыруға бағытталған кейінгі байыпты жұмыстарға негіз болды.
Мемлекеттік басқарудың жаңа моделін құру
Президенттің Қазақстан халқына жолдауы мемлекеттік құрылыстың жаңа кезеңін бастады. Жолдау барысында Мемлекет басшысы саяси реформалардың тағы бір пакетін алға тартты, онда ол суперпрезиденттік басқару түрінен күшті Парламенті бар президенттік республикаға түпкілікті көшуді белгіледі. Сонымен қатар, Қасым-Жомарт Тоқаев Парламенттің қос палатасының қызметін реформалау, сондай-ақ Конституциялық Сот құру арқылы мемлекеттік институттардың өкілеттіктерін теңестіруге ниетті екенін мәлімдеді. Сондай-ақ аралас пропорционалды-мажоритарлық модельге көшу және партияларды тіркеу процесін жеңілдету туралы айтылды. Бұл өзгерістердің барлығы Қазақстан Республикасының Конституциясына өткен жылы Конституциялық референдум өткізу арқылы біріктірілген түзетулер енгізу арқылы жүзеге асырылды. Сайлаушылардың 77,18 пайызы Конституцияға өзгертулер енгізуді қолдап дауыс берді. Айтпақшы, еліміздің Негізгі заңына құжаттың 33 бабына 56 түзету енгізілді, яғни Конституцияның үштен біріне жуығы жаңартылды.
Референдум нәтижесінде 7 конституциялық заңға түзетулер енгізілді. Оларды қабылдаудың нәтижесі президенттік өкілеттіктерді басқа билік институттарына қайта бөлу, Парламенттің өкілді тармағын қайта форматтау, партиялық тізімдер және бір мандатты округтер бойынша Мәжіліс депутаттарын сайлауды енгізу арқылы сайлау жүйесін жетілдіру, және адам құқықтары институттарын нығайту.
Азаматтардың құқықтарын қорғауды күшейтуге қатысты Конституциялық сот жұмыс істей бастады, онда енді әрбір азамат өз құқықтары мен бостандықтарын тікелей қорғай алады. Жоғарғы есеп палатасы жаңа мәртебе мен өкілеттіктерге ие болды. Оның төрағасы енді жылына екі рет Парламент Мәжілісінің алдында есеп береді.
Осылайша, билік тармақтары арасындағы оңтайлы тепе-теңдікпен мемлекеттік-саяси құрылымның мүлде жаңа үлгісі қалыптасты. Оны сипаттай отырып, Қазақстан Республикасының Мемлекеттік кеңесшісі Ерлан Қарин бұл биліктің жүйелі түрде ауысуын, саяси жүйенің болжамдылығы мен тұрақтылығын қамтамасыз ететінін, жалпы алғанда мемлекетіміздің одан әрі дамуын тек қана демократиялық принциптерде, саяси бәсекелестікке негізделген нығайтатынын атап өтті.
Негізгі мемлекеттік мекемелерді қайта іске қосу
Мемлекет басшысы Қазақстан халқына Жолдауында Қазақстанның жаңа демократиялық саяси модельге көшуін айқындаған саяси реформалардың кезекті пакетін жариялады. Қазақстан Көшбасшысы бұл ауысудың негізгі шарттары ретінде басқа да саяси институттар сияқты президенттік сайлау жүйесіндегі өзгерістерді атап өтті. Жаңа реформаларға сәйкес, Қазақстан президенті кейін қайта сайлану құқығынсыз 7 жыл ғана бір мерзімге сайланады. Сонымен қатар, Конституциялық Сот судьяларының өкілеттік мерзімі президенттік және парламенттік судьяларға қарағанда ұзарды.
Билік тармақтары арасындағы оңтайлы тепе-теңдікті қамтамасыз ететін мемлекеттік-саяси жүйенің жаңа моделі қалыптасып, сайлау жүйесіне түпкілікті түзетулер енгізілгеннен кейін президент институтынан бастап негізгі институттарды қайта іске қосу қажет болды.
Сондықтан, Жолдау барысында Мемлекет басшысы кезектен тыс Президент сайлауын жариялады. Қасым-Жомарт Тоқаев бұл сайлау елдің саяси жүйесін толықтай қалпына келтірудің бастамасы болатынын атап өтті. Одан кейін Парламент, мәслихат депутаттары мен әкімдердің сайлауын өткізді.
Президент Әкімшілігінің құрылымы да қайта құрылды. Функциялардың қайталануына байланысты төрт департамент оңтайландырылды. Қазіргі уақытта құрылым салалық актілердің көпшілігін бекітуді жоюға және мемлекеттік органдармен өзара іс-қимылды жеңілдетуге бағытталған түзетулердің жаңа пакетін дайындауда, бұл өз кезегінде есептіліктің қысқаруына әкеледі.
Сонымен қатар, елімізде алғаш рет аудан, облыстық маңызы бар қала әкімдерінің сайлауы өтті. Естеріңізге сала кетейік, елімізде екі жылдан бері ауыл әкімдерін сайлау өтіп жатыр. Осы уақыт ішінде 1700-ге жуық ауыл әкімі сайланды. Соңғы сайлау қоғамда үлкен қызығушылық тудырды. 45 әкім лауазымына 125 үміткер бақ сынады. Үміткерлердің ауқымы өте әртүрлі болды: экономистер, заңгерлер, мұғалімдер, инженерлер, ауыл шаруашылығы мамандары және т.б. Барлық 7 саяси партия өз кандидаттарын ұсынды. Айтпақшы, жуырда өткен аудан әкімдерінің сайлауы Орталық Азия елдері үшін осындай алғашқы тәжірибе.
Атқарушы билік институты – Үкімет те өзгерістерге ұшырады. Мемлекет басшысының өкілеттіктерді орталықсыздандыру жөніндегі тапсырмасы аясында Министрлер кабинетіне толық салалық тәуелсіздік берілді. Үкіметтің 470-ке жуық салалық функциялары орталық мемлекеттік органдар деңгейіне берілді. Қазіргі уақытта түзетулердің екінші пакеті дайындалуда, оған сәйкес бірқатар функцияларды орталықтан жергілікті билік деңгейіне беру жоспарлануда.
Осылайша, саяси жүйенің жаңаруы барлық жерде және мемлекеттің экономикалық және әлеуметтік өміріндегі өзгерістермен синхронды түрде жүріп жатыр.
Мамандардың айтуынша, соңғы жылдары жүргізілген реформалар қайтымсыз. Олар халықтың саяси менталитетін айтарлықтай өзгертті. Жаңа құндылық бағдарлары мемлекеттік саясаттың ішкі күн тәртібі мен мазмұнын құрайды. Сонымен қатар, Президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың саяси реформалары бүкіл Орталық Азия аймағында модернизацияның жаңа векторын белгілеп отыр. Бұл негізінен инновациялық өзгерістердің барлығы қазіргі геосаяси турбуленттілік жағдайында орын алуда және белсенді даму үрдісін белгілейді.
371 рет оқылды
