Кеңес Одағы кезінде түп-тұқияны қалың болса да оқулығы жұқа Қазақстанның шын тарихына жақсы бойлай алмадық. Шынтуайтына келгенде, салқар даласы айналасындағы анталағандардың көз құрты болған халқымыздың тағдыры атақты Жұбан ақынның «Біз, қазақ, мың өліп, мың тірілген» деген жалғыз ауыз сөзіне сыйып тұрғандай көрінеді. Талай рет жер бетінен құрып кетудің аз-ақ алдында болдық. 1915 жылғы санақ өлшемімен есептегенде, бүгінде 40-45 млн болып ормандай ұйысып отыруға тиіс қазақ Тәуелсіздік алғанда ғана еңсесін тіктеді.
Қазақстан әлемдік өркениет санасатын, олардың қатарында нық тұратын мемлекетке айналды. Әрине, әуелі Алла, содан соң Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың сарабдал саясатының арқасында осынау биікке көтерілдік.
Иә, Тәуелсіздік оңай келген жоқ. Елбасымыз айтқандай, енді оны сақтап қалу үшін бір кісідей жұмылып еңбектенуіміз керек. Тәуелсіздік бізге не берді? 25 жылда қандай жетістіктерге жеттік? Оңтүстік Қазақстан облысының тумасы болғандықтан, осында болған барлық жаңалық, өзгерістер көз алдымызда өтті. Тәуелсіздіктің тәтті жемісінің бағасын білу үшін өзіміз жақсы білетін аймақтың 1991 жылдан бергі жағдайын таразыға салып, сараптама жасап көрдік.
Уақыт пен тарих кеңістігіндегі өлшеммен 25 жыл деген аз ғана мерзім болғанымен, еліміз осы кезең ішінде талай белестерді бағындыра білді. Ірі экономикалық, саяси және әлеуметтік жетістіктерге қол жеткізді. Бәрімізге белгілі, егемендік алған 90-шы жылдары ел экономикасы тұралап, тығырыққа тіреліп тұрған кез болатын. Барлық өңірлермен қатар Оңтүстік Қазақстан да ауыр сәттерді бастан кешірді. Бұл электр энергиясы, газ, ауыз су, жылу берілместен, халықты әбден қажытқан жылдар еді. Ұлттық валютамыз қолданысқа енген 1993 жылы облыстың бюджеті 379,9 млн теңгені құраған болса, биылғы жылы ол 559 034,9 млн теңгені құрап, 1471 есе көбейді. 1993 жылғы облыстың бюджетінде әлеуметтік салаға 220,9 млн теңге көзделген болса, биылғы жылы ол 362 737, 5 млн теңгені құрап, 1642 есе артты. Бүгінде әлеуметтік салаға бағытталатын қаржы облыс бюджетінің 65 пайызын алып отыр. Облыс бюджетінде 2005 жылға дейін бюджеттік даму бағдарламаларына қаражат көзделмеген. 2005 жылы бюджеттік даму бағдарламаларына 51 596,3 теңге көзделсе, биылғы жылы 111 162,1 теңге бөлінді.
25 жыл ішінде еліміз жедел қарқынмен дамып, әлемдік экономикалық аренада өзін танытып, мойындата білді. Соның ішінде біздің Оңтүстік Қазақстан өңірінде де экономиканың барлық салаларында айтарлықтай жетістіктерге қол жеткізілді. Облысымызда өнеркәсіп саласы қарқынды дамып келеді, олай дейтініміз, 25 жыл ішінде жалпы өңірлік өнімдегі өнеркәсіптің үлесі 15 пайыздан 28 пайызға дейін өсті. Өңіріміз индустриялық аймаққа айналды. Құрылыс индустриясында республикада алғашқы тампонажды цемент өндіретін «Стандарт Цемент» ЖШС, мақта өсіруден бастап дайын бұйымдарды шығаруға дейінгі циклді жүзеге асыратын, еуропалық жабдықтармен жабдықталған «AZALA Textile» фабрикасы, ТМД елдерінде баламасы жоқ, жылына 70 млн дана өте сирек вакуумды түтік шыны шығаратын «Эко-Фарм Интернейшнл» ЖШС, заманауи технологияларды қолдана отырып кілем шығаратын «Бал-Текстиль» және «Назар-Текстиль» фабрикалары, бұдан басқа да ірі кәсіпорындар ашылды.
1991 жылы облысымызда білім саласына 895 млн теңге қаржы қаралса, қазіргі таңда 230 млрд теңге бөлініп, 229,1 млрд теңгеге артты. Оңтүстік Қазақстан облысында тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында 652 мектепке дейінгі білім беру нысаны болса, «оңтайландыру» жылдары балабақшалардың 84,5 пайызы жекешелендірілді, балабақша ғимараттарының бір бөлігі қараусыз қалып, қиратылды. Сол кезеңде облыста 91 балабақша ғана жұмыс істеді.
25 жылда облыста жаңадан 1491 балабақша ашылды. Бүгінгі күні мектепке дейінгі ұйымдар желісі 1582-ге жетіп, онда 170,6 мың бала тәрбиеленіп, қамту көрсеткіші 83,3 пайызды құрады. Облысымызда 1991 жылы 965 мектеп, ал онда оқитын балалар саны 437 901 болса, қазіргі таңда жалпы мектептердің желісі 1022-ні құрап, ондағы оқушылар саны 612 499 оқушыға жетті. Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарымен салыстырғанда мектептер саны 6 пайызға, оның ішінде орта мектептер саны – 21,2 пайызға, оқушылар саны 29 пайызға өсті. Жаңа үлгідегі жалпы 444 мектеп, 31 қосымша құрылыс салынды, 13 мектепте қайта құру жұмыстары жүргізілді.
90-шы жылдары еліміздің нарықтық экономикаға өтуіне, қаржыландырудың жеткіліксіздігіне байланысты, денсаулық сақтау саласының жағдайы нашарлады. Осы кезде медициналық пункттер, ауылдық дәрігерлік амбулаториялар және басқа да медициналық мекемелер жабылып, облыстық, қалалық және аудандық ауруханалардың қуаты азайды, бұл өз кезегінде халыққа қызмет көрсетудің сапасына кері әсерін тигізді.
Әйтсе де, жаңа саяси реформалар мен қабылданған мемлекеттік бағдарламаларды іске асырудың нәтижесінде ел экономикасы жақсарды, денсаулық сақтау бюджеті 1850 есеге артып, 1991 жылы 50,8 млн теңгеден 2015 жылы 93,9 млрд теңгеге көбейді. Бүгінгі таңда облыстың медицина ұйымдарының жабдықталуы 25,3 пайыздан 65,6 пайызға дейін өсіп отыр. Ширек ғасыр ішінде денсаулық сақтау саласында 349 жаңа нысан салынды. Соның көбісі заманауи алдыңғы қатарлы медициналық құралдармен жабдықталды. Бұл біздің медицина қызметкерлерінің жүрек, ағза ауыстыру бойынша күрделі оталарды жасауына мүмкіндік берді. Облыс халқының жалпы өлім-жітім көрсеткіші 22,6 пайызға төмендеді. Сәбилер өлім-жітімі 1000 жаңа туған балаға шаққанда 1991 жылы 30,8-ден 2015 жылы 11,1-ге дейін 3 есе, ана өлімі 1991-2015 жылдары 79,8-ден 11,4-ке дейін, яғни 85,7 пайызға төмендеді.
Егемендік алғаннан бері өңір халқы 50 пайызға өсті және 2,8 млн адамды құрады. Жұмыссыздық деңгейі 14,3 пайыздан 5,2 пайызға төмендеді, табысы төмен халықтың үлесі 2000 жылы 52,8 пайыздан 2016 жылы 5,2 пайызға дейін немесе 10 есеге, табысы кедейлік шегінен төмен өмір сүретін адамдардың саны 2000 жылы 13,7 пайыздан 2016 жылы 0,03 пайызға дейін төмендеді. Жұмыспен қамтылған халықтың саны 62 пайызға өсті. Осы мерзім ішінде 402 мыңнан астам жаңа жұмыс орны құрылды. Мұқтаж азаматтарға әлеуметтік көмек көрсетуге мемлекет тарапынан бөлінген қаржы 1993 жылы 35,0 млн теңгеден 2016 жылы 5,0 млрд теңгеге дейін артты.
Оңтүстік өңірі үшін ауыл шаруашылығы саласы негізгі сала екені белгілі. Агроөнеркәсіп кешенін реформалау 1991 жылы басталған болатын. 1992-1994 жылдары нарықтық қатынастарға көшудің ауыртпалығы ауыл шаруашылығы саласын да тыс қалдырған жоқ. Осының әсерінен ауыл шаруашылығы саласының көрсеткіштері 1996-1997 жылдары анағұрлым төмендеді. 1999 жылдан бастап ауыл өмірінде түбегейлі өзгерістер және оны қаржылық сауықтыру басталды. Әрбір ауылда жұмыс істейтін адамға мүліктік пайы мен шартты жер үлесіне құқық беретін куәлік беру арқылы ұжымдық меншік қалыптасып, шаруашылық жүргізу түрін дербес таңдау мүмкіндігіне ие болды.
Ауылды реформалау басталғалы бері азаматтардың көзқарасы өзгеріп, олар нарықтық экономиканың жағдайларына көндіге бастады. Ауыл шаруашылығы өндірісі мәселелерін дербес шешетін нағыз жер иесі пайда болды. Өздерінің пайлары мен үлестерін алған жаңа меншік иелері дербес шаруа қожалықтарын құрып, қалауларымен өндірістік кооперативтерге, акционерлік қоғамдарға және түрлі серіктестіктерге бірікті. Нәтижесінде, 1999 жылдың аяғында бұрынғы 182 ұжымшар-кеңшар және мемлекеттік шаруашылықтар базасында жекеменшікке негізделген 20,0 мыңнан астам ауыл шаруашылығы құрылымы пайда болды. Бүгінгі күнге олардың саны 70,0 мыңнан асты. Бұл басқа өңірлерге қарағанда ең жоғары көрсеткіш.
Егін шаруашылығы бойынша жүргізілген жүйелі әртараптандырудың арқасында 1991 жылмен салыстырғанда майлы дақылдардың егіс көлемі 73,0 мың га, бақша 49,0 мың га, көкөніс 27,0 мың га, картоп 9,0 мың га артып, егіс көлемімен қатар алынған өнім көлемі де еселенді. 1991 жылы облыста 163,4 мың тонна көкөніс, 127,0 мың тонна бақша өнімдері, 50 мың тонна картоп өндірілсе, биылғы жылы 913,0 мың тонна көкөніс, 1379,0 мың тонна бақша дақылдары, 260,0 мың тонна картоп жиналды.
Өңірде егіс көлемін ұлғайту, иесіз жерлерді игеру, заманауи технологиямен тамшылатып суару әдісін кеңінен енгізу, жылыжайлар салу, бау-бақшаларды көбейту, мал басын асылдандыру бойынша айтарлықтай жұмыстар жүргізілді. 1991 жылы жеміс-жидек және жүзімнен 60,9 мың тонна өнім алынған болса, биыл өнімділігі жоғары 2100 га интенсивті баулар есебінен 198,0 мың тонна өнім жинау күтілуде. Сонымен қатар, биыл 470 мың тонна астық жиналды. Бұл Тәуелсіздік кезеңіндегі ең үлкен рекордтық көрсеткіш. Республика халқын қыс және ерте көктем мерзімдерінде сапалы көкөніс өнімдерімен қамтамасыз ету мақсатында жылыжайлар салу ісі қолға алынып, бүгінде олардың көлемі 1 112 га жетті, бұл республикадағы барлық жылыжайлардың 87 пайызын құрайды. Осы жылыжайларда Сарыағаш, Қазығұрт аудандарында басқа өнімдермен бірге алғаш рет цитрус тұқымдас лимон өсіру қолға алынды.
Облысымыз республикада мақта өсіретін бірегей өңір болып табылады. Әдетте, мақтадан орташа есеппен гектарынан 26-27 центнер өнім алынса, терең қопсыту технологиясын пайдаланудың арқасында 40-45 центнер өнім жиналды. 1991 жылы 213 мың тонна мақта алынған болса, ағымдағы жылы 277,0 мың тонна мақта жинау күтілуде.
Мал шаруашылығы бойынша 1991 жылмен салыстырғанда ірі қара мал саны 1,7 есеге – 464,3 мың бастан 778,4 мың басқа, жылқы саны 2,3 есеге – 91,1 мың бастан 207 мың басқа, түйе саны 23 пайызға – 17,8 мың бастан 21,9 мың басқа артып отыр. Ет өндіру тірі салмақта 1,8 есеге – 107,8 мың тоннадан 202,4 мың тоннаға, сүт өндіру 1,6 есеге – 436,4 мың тоннадан 710,6 мың тоннаға артты.
Құрылыс саласында да үлкен жетістіктерге қол жеткізілді. Нысандар құрылысын жүргізуге мемлекеттік бюджеттен бөлінген қаржы көлемі 1993 жылы 9,3 млн теңге болса, 2010 жылға дейін 122,0 млрд теңгені құрады. Ал 2011-2015 жылдар аралығында мемлекеттік бюджеттен 233,2 млрд теңге қаралып, толығымен игерілді. Осы жылдар ішінде әлеуметтік қамту саласында – 8 нысан, спорт саласында – 22 нысан, мәдениет саласында – 22, мемлекеттік органдар үшін – 20 және өзге де 127 нысанның құрылысы жүргізіліп, пайдалануға берілді. Облысымызда 25 жыл ішінде 8,9 млн шаршы метр тұрғын үй пайдалануға беріліп, 100 мыңнан астам отбасы баспаналы болды. 1991-1999 жылдар аралығында автомобиль жолдарының жағдайы көбінесе ағымдағы жөндеу жұмыстары есебінен күтіп ұсталған. Автомобиль жолдарын салуға және қайта жаңартуға мүлдем қаражат бөлінбеген болатын. 2000-2015 жылдары облыс жолдарына 151,0 млрд теңге бөлініп, 9 176,5 шақырым жолдың құрылыс-жөндеу жұмыстары жүргізілді. Оның ішінде 45 көпірдің құрылысы және 100 көпірдің жөндеу жұмыстары жүзеге асырылды. Сонымен қатар, облысымызда ғасыр құрылысы деп танылған ауқымды жоба – Көксарай су реттегіші салынды. Көксарай су реттегіші тұрғындарды Сырдарияның тасуынан құтқарып, Оңтүстік Қазақстан мен Қызылорда облыстарының ауыл шаруашылығын дамытуға жақсы мүмкіндік берді. Бүгінде «Батыс Еуропа – Батыс Қытай» халықаралық транзиттік көлік дәлізінің құрылысы жүргізілуде.
Еліміз тәуелсіздік алған 25 жыл ішінде 847 елді мекеннің 268-і (31,6 пайыз),
1 608 989 тұрғын (57,2 пайыз) табиғи газбен қамтылған. Іске асырылған салалық бағдарламалардың нәтижесінде орталықтандырылған сумен қалаларда – 91,7 пайыз, ауылды елді мекендерде – 71,1 пайыз, газбен 57,2 пайыз тұрғын қамтылды.
Ал енді сонау нәубет жылдары тарыдай шашырап кеткен бауырларымыздың ата-бабаларының кіндік қаны тамған туған жерге оралып жатқаны да еліміздің егемендігінің айғағы, өйткені тек тәуелсіз мемлекет қана өз азаматтарының құқықтары мен бостандықтарының іске асырылуы мен қорғалуына кепілдік бере алады.
Облыс әкімі Жансейіт Түймебаев өңірдің алға өрлеуіне алғышарттар дайындап, әр аудан, қаланың даму жоспарын жіті қадағалап, Елбасының тапсырмаларының уақытында орындалуына күш салып келеді. Индустриялық аймақтарда жұмыс жандана бастады. Өңір басшысы елімізді көкөніс, жеміс-жидекпен қамтуда оңтүстіктің әлеуеті жететіндігін айтып, ауыл шаруашылығы, кәсіпкерлік салаларына инвестиция салуға ықыласты шетелдік инвесторларды тартып жатыр. Өңір аграрлық болғандықтан, басты бастама – ауыл тұрғындарын жұмыспен қамту үшін жеке шаруашылықтарды біріктіріп, ауыл шаруашылығы кооперативтерін құруға күш салуда. Аз жылда осы жұмыстар жақсы жемісін беруге тиіс.
Тәуелсіздіктің алғашқы жылдары Мемлекет басшысы: «Біз – бір ұлтпыз! Біз – бір халықпыз! Бір елміз! Осыны сақтап қалсақ, он жылдан кейін Қазақстан бүгінгі қиыншылықтың бәрінен арылып, жыл сайын алға адымдап басатын жолға түседі», деген еді. Осы оймақтай ой уақыт өте өмір шындығына айналды. Елдің берекелі бірлігі мен ырысты ынтымағын баянды ету бағытында Елбасының бастамасымен Қазақстан халқы Ассамблеясы сияқты үйлестіруші беделді институт құрылды. Кезінде тағдырдың жазуымен қазақтың кең даласына қоныс тепкен сан түрлі этнос өкілдері бүгінде теңдігі бір, жаны бір, мұрат-мақсаты ортақ біртұтас халыққа айналды. Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаев айқындаған қоғамдық келісім мен ел бірлігінің қазақстандық моделі уақыт сынынан өтіп, тарихпен дәлелденген, әлем мойындаған үлгіге айналды.
АҚШ-тың бұрынғы президенті Джордж Буштан КСРО тарап, тәуелсіз мемлекеттер бөлінген кезде журналистер: «Осы жас мемлекеттер басшыларының ішінен кім сенімді басшы бола алады?» деп сұрапты, Ол қысқа ғана: «Назарбаев. Ол болашақты алдын ала болжай алады», деп жауап қайтарған екен. Академик Серік Қирабаев «Егемен Қазақстан» газетіне жазған мақаласында осы деректі келтірген.
Әлемдік санаттағы дарабоз саясаткерлердің бірегейі үлкен Буш ойға мың тоқымай пікір айтатын адам емес. АҚШ-тың бұрынғы президентінің айтқаны айдай келгенін бүкіл дүниежүзі көріп отыр. Күні кеше ғана өз елі, өз жерінде есік көзінде отырған қазақ бүгінде Елбасының арқасында әлемдік аренада төрде отыратын жағдайларға жетті. Осының бәрі ата-бабамыз армандап өткен Тәуелсіздігіміздің жемісі.
Тәуелсіз Қазақстан дамуының 25 жылдық тарихы еліміздің Тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың еңбегімен етене байланысты. Елбасымыздың салиқалы саясатының арқасында бүгінгі тәуелсіз Қазақстан әлемдік қауымдастықтың ықпалды мүшесіне айналып отыр. Дербес мемлекет ретінде қол жеткізген жарқын жеңістеріміз ретінде кеңестік кезеңнен кейінгі ТМД елдері арасында Қазақстанның алғашқы болып Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымына (ЕҚЫҰ) төрағалық етуін, Біріккен Ұлттар Ұйымы Қауіпсіздік Кеңесінің тұрақты емес мүшесі болып сайлануын, Ислам ынтымақтастығы ұйымына төрағалық етуін, ЭКСПО-2017 халықаралық көрмесінің Астана қаласында өткізілетінін атап өтуге болады.
Тәуелсіздігіміздің 25 жылы ішінде еліміздің осынау биік белестерді бағындырып, қол жеткізген қомақты жетістіктерінде әрбір қазақстандық азаматтың жеке үлесінің бар екендігін ерекше атап өткім келеді және Мәңгілік Ел болып қалуы үшін барша қазақстандықтар жұмылып, ұлы мұрат жолында тынымсыз еңбек етуі қажет. Еліміз мәңгілік, Тәуелсіздігіміз баянды болғай.
Әбілқасым ДОСБОЛОВ,
Оңтүстік Қазақстан облыстық мәслихатының депутаты
2518 рет оқылды_140_110.webp)
