Латын әліпбиі талқысында ең алдымен тіл саласында жүрген мамандардың пікірін білу маңызды. Ахмет Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының бас ғылыми қызметкері, филология ғылымының докторы, профессор Әлімхан Жүнісбекті аз-кем әңгімеге шақырып, парламентте таныстырылған әліпбидің қандай негізбен жасалғанын сұраған едік.
– Әліпби жасауда басшылыққа алынған негізгі ғылыми принциптер қандай?
– Ең алдымен бүгінгі күннің басты нәтижесі деп латын әліпбиіне көшу жұмысының басталып кеткенін айту керек. Көптен күткен шаруамыз да осы болатын, сондықтан «іске сәт» деп қанағаттанып та, қуанып та отырмыз. Президент еліміздің болашағы үшін тіліміздің қолданыс аясын кеңейтіп, халықаралық танымалдылығын арттыру үшін халқымызға аса қажет осындай шешім қабылдағанына және оның алғашқы қадамы жасалғанына бек қуаныштымыз. Ендігі жұмыс осы әліпбидің нұсқасын көп болып талқылап, талдап ең ұтымды үлгіні таңдап алу. Бұдан кейін оның әліппесін, емлесін, ережелерін жасап шығу.
Әліпби ауыстырудың үш деңгейі бар: бірінші – әліпби деңгейі, екінші – таңба деңгейі, үшінші – емле-ереже деңгейі. Егер біз әліпби құрамын өзгертетін болсақ, онда оның ар жағындағы таңба және емле-ережелеріне де өзгеріс ендіруіміз керек. Таңбаға өзгеріс ендіретін болсақ, онда оның емле-ережеге әсері қандай болмақ, алдымен соны ойлауымыз керек. Бұл – тіл мамандары мен әдіскерлердің шешетін мәселесі.
Әліпбидің басты ғылыми принципі – қазақ тілінің төл дыбыс құрамын анықтап алу. Сонан соң таңба перцепциялық (естілім) емес, артикуляциялық (жасалым) принципке сүйеніп алынуы керек. Таңба қазақ сөзінің морфем құрамын, буын тұрқын, тасымал ретін бұзбайтындай болу керек. Қазақ сөзінің орфоэпиялық үлгісі ескерілді.
Ол үшін, ең алдымен, қазақ тілінің төл дыбыстарының басын ашып алуымыз керек. Бұл жай ғана айтыла салған сөз емес. Болашақ қабылданатын латын әліпбиінің негізі де осы төл дыбыстарымыз болуы керек. «Төл дыбыстарымыз» дегенді босқа айтып отырғаным жоқ.
Кирилл негізді әліпбиімізді қазақ әліпбиі деп айтудың өзі жөнсіз. Себебі бүгінгі әліпбиіміз «қазақ-орыс» әліпбиі болып отыр, тіптен дұрысын айтқанда «орыс-қазақ» әліпбиі десе де болады. Мұны орыс тілі мен оның әліпбиіне қарсылық деп түсінбеу керек. Әңгіме басқада, төркіні бөлек орыс әліпбиі мен оның емле-ережесін қазақ тіліне әкеліп тықпалағандығымызда болып отыр. Атап айтсақ, орыс тілінің и, у, я, ю, щ таңбаларын қазақтың төл сөздерінің жазылымына ендіріп жіберген. Осы уақытқа дейін «орыс тілінде қалай жазылса солай жазу керек, орыс тілінде қалай айтылса солай айту керек» деген қағиданы ұстанып келе жатқанымыз бәрімізге белгілі. Бұл – 1957 жылы қабылданған өктем саясаттың жемісі.
Ендеше, төл дыбыстарымызды түгендеп алуға кедергі болып отырған қандай дыбыстар мен таңбалар бар, соған тоқталайық. Сөзіміздің басында жазу үлгімізге орынсыз еніп кеткен деп и, у, я, ю, щ таңбаларын атадық. Енді осы таңбалардың дыбыс мәніне келейік (оның екі үлгісін ғана сөз қылайық):
И таңбасы ый және ій екі жұп дыбыс тіркестерінің белгісі, ендеше, дауысты и деп жүргеніміз дыбыс емес, таңба екен. Мысалы, ми емес, мый, тиын емес, тыйын, тиін емес, тійін т.б. Ендеше, латын әліпбиіне mj деп емес, myj деп, tjyn деп емес, tyjyn деп, tjin деп емес, tiyin деп көшіруіміз керек. У таңбасы ұу және үу екі жұп дыбыс тіркестерінің белгісі, ендеше, дауысты у деп жүргеніміз дыбыс емес, таңба екен. Мысалы, су емес, сұу, суық емес, сұуық, сурет емес, сүурет т.б. Ендеше, латын әліпбиіне sw деп емес, suw деп, swyq деп емес, suwyq деп, swret деп емес, suewret деп көшіруіміз керек. Сонда қазақ тілінің үндесім әуезі, морфем құрамы, буын тұрқы, тасымал реті сетінемей дұрыс жазу болып шығады.
Осы жерде w таңбасына арнайы тоқтала кеткен жөн. Өйткені көпшілік бұл таңбаны дауысты дыбыс деп түсініп, дауыстының орнына жазып қателесіп жүр. Оның үстіне кешегі парламент қараған жобада w таңбасының дауыссыз дыбысқа қатысты екені белгіленбеген екен, ол кемшілік жөнделді, кирилл баламасының тұсына дауыссыз екені көрсетілді.
– Жаңа әліпби жасауда әліпби түзудің халықаралық стандарты ескерілді ме?
– Әрине, жобада пайдаланылған таңбалардың бәрі «Халықаралық фонетикалық әліпби» құрамынан алынып отыр. Олардың артикуляциялық сипаттамасы анықталған, транскрипциясы берілген. Түрленім үлгілеріне дейін академиялық еңбектерімізде көрсетілген. Басқаша айтқанда, дыбыстың жасалымына сай (артикуляциясына) таңбалар алынды. Бұл әлем тілдерінің бәріне ортақ ұстаным (принцип) болып табылады. Сондықтан әліпби құрамында халықаралық стандарттан шығып кететін еш нәрсе жоқ.
Мұның сыртында халықаралақ атау/терминдердің жазылымына арналған таңбалар тағы бар. Олардың таңбалары халықаралық үлгіде дайын, әлемдегі тілдердің бәрі сол үлгіні ұстанады. Біз де алысқа бармай-ақ сол үлгіні қабылдаймыз, арнайы таңба іздеп әуре болмаймыз. Бұл орыс, араб, қытай, жапон т.б. тілдердің қолданысындағы үрдіс. Қазақ тіліндегі кірме сөздер деп жүргеніміздің бәрі орыс тілінің айтылым үлгісіндегі сөздер. Ал шын мағынасындағы халықаралық сөздерді (орыс тілінің айтылым үлгісіне икемдемей) сол өз латын үлгісіндегі жазылымын ала салуға болады. Күнделікті шет тілін көріп-тыңдап, оқып-жазып жүрген балаға да, ересекке де оның еш қиындығы жоқ. Қайта оқу-әдістемелік тұрғыдан ұтымды болып шығады.
– Жаңа әліпби кирилл әліпбиіндегі олқылықтарды жоя ала ма?
– Латын әліпбиіне көшу барысындағы шараны жазу реформасына айналдырудағы мақсатымыз да сол кирилл әліпбиінің тілбұзар ықпалынан арылу болып табылады. Атап айтқанда, қазақ әліпбиі бұрынғыдай құранды емес, таза төл дыбыстар болып түзіледі, қазақ сөзінің үндесім (сингармонизм) әуезіне нұқсан келтірмейтін болады, қазақ сөзінің морфем құрамы дұрыс сақталатын болады, қазақ сөзінің буынға бөлу реті орнына келеді, соның нәтижесінде тасымал сетінемейтін болады. Осы аталған жайттардың бәрі бүгінгі кирилл мәтінімізде қазақ тілінің өзіндік заңдылықтарын бұзып болған еді. Фонетика-грамматикалық ережелеріміз тіл табиғатымен үйлеспей, жаттанды күйге түскен болатын. Оқу-әдістемелік құралдар түсінікті ережелермен толығады, басы артық 40-тан аса емле-ереже жойылады.
Ол үшін қазіргі кирилл мәтінімізге «әліпби транскрипция» жасап алуымыз керек. Кірме таңбалардың орнына олардың қазақ тіліндегі дыбыс мәнін қойып алуымыз керек. Содан кейін барып латын әліпбиімен таңбалай бастауға болады. Егер қазақ мәтінін қазіргі кирилл күйінде латынша таңбалайтын болсақ, онда жазуымызды одан әрі бүлдіріп аламыз.
– Жаңа әліпби техника тіліне қаншалықты икемді?
– Әліпби нұсқасын құрастырғандағы мақсат осы болатын. Пернетақтадағы 26 таңбадан шығып кетпеу керек еді. Әліпби осы талапқа толық жауап береді. Қосымша таңба мен қосалқы (умлаут, апостроф т.б.) белгілер қарастырылмаған. Арнайы бағдарлама да (программа) қажет емес.
– Жаңа әліпбидегі «і» әрпі қазақ тіліндегі «і» дыбысымен алынды. Ал «Ff» әрпін «ғ» дыбысымен таңбаласақ қалай болады? Болса да «і» әрпін өз тілімізге қарай бейімдеп тұрмыз ғой.
– Жазу дәстүрі мен жазу теориясы деген бар, қалыптасқан дәстүрді бұзуға болмайды. Өйткені «Ff» таңбасының қалыптасқан көз бейнесі бар, оны «ғ» таңбасымен үйлестіре қою қиын. Оның үстіне қатаң дыбыстың таңбасымен ұяң дыбысты белгілеуге тағы болмайды. Сондықтан дыбыс таңбасын қалай болса солай еркін ала беруге болмайды. Әліпби түзуде таңбалардың сыртқы бейнесі маңызды емес. Әліпби түзуде мұндай ұстанымдардан аулақ болдық.
– Қазіргі Х мен Һ арқылы айтылып жүрген сөздердің қ-мен келетін тұстары да болады. Мәселен, қазір «рахмет» демей, «рақмет» деп жазып жүрміз. Сонда осы х мен һ дыбысына латын әліпбиіндегі қ дыбысының таңбасын берсек болмай ма? Оның үстіне әліпбидегі әріптер саны азаяр еді.
– Дұрыс айтасыз. Біздің де көкейімізде жүргені – осы мәселе. Бұған өзіміздің академиялық еңбектерімізде мұның негіздемесін де берген болатынбыз.
Қазақ тілінде (жалпы, түркі тілдерінде) көмейден айтылатын дыбыс жоқ. Бұл – араб дәстүрімен келіп қалған үрдіс. Кітаби тілдің әсері болып табылады. Шын мәнінде һ-тың орнына қазақтар «қ» дыбысын қолданады. Х таңбасының да жағдайы осындай, ешбір қазақ хат, хабар деп сөйлеп жатпайды, қат, қабар деп сөйлеу тіптен әдеби норма болып табылады. Егер хат, хабар деп сөйлейтін болса, онда оған алдын ала артикуляциялық дайындық жасап барып айтады. Артикуляциялық дайындық жасады деген сөз ол сол сөздің шет тілдік екенін көрсетеді.
Алайда «қ» деп жазғанға қарсылар көп, сондықтан әзірге теориялық деңгейде ғана сөз етіп келеміз. Қарсы болатын адамдар өздерінше көмейден «һ» дыбысын, жуысыңқы етіп «х» дыбысын айтқан болады. Бірақ өздерінің «һ» дыбысын тілшік арқылы, «х» дыбысын тілшік тоғысыңқы етіп айтып жатқандарын сезбейді. Сондықтан әзірге әліпбиден алып тастауға батылымыз бармай отыр. Бірақ түбі ол дыбыстардың емес, таңбалардың әліпби тізбегінен шығып қалатын сәті келеді.
– Диграфпен берілген төл дыбыстар сөздік қорда біршама қолданылады. Мәтіндер көлемі минимализм емес, максимализмге ауысып, шұбалаңқы болып кетпей ме?
– Жалпы, диграфтар таңбаның сыртындағы қосалқы белгілерден арылту үшін алынған еді. Оның артықшылығы да, кемшілігі де бар. Кемшілігі, сөз жоқ, мәтін көлемін арттырып жібереді.
Алайда диграфпен берілген дауысты дыбыстар қазіргі емле-ереже тәртібі бойынша бас буында ғана жазылып жүр. Ал дауыссыздар аса көп емес. Сондықтан көбейіп кетсе де, тіптен артып кетпес деп ойлаймыз.
Диграфты пайдалану тәжірибесі көптеген елдерде бар, одан олар аса қиындық пен шығын көріп жатқан жоқ. Сондықтан мәтін көлемін уайымдап диграфтардан қашпайық. Диграф та әліпби құрастырудың бір амалы ғой.
– Қазақ тілінің дыбыстық жүйесіне тән дыбыстарды диграфпен бергеннен гөрі диакритикамен берген тиімді емес пе?
– Әрине, диакритика да әліпби құрастыруда кеңінен пайдаланылатын амалдар. Сондықтан оны да пайдалануға болатын еді. Әзірге авторлар диграфқа тоқтап тұр. Диакритика жағы да әлі есте тұр. Өйткені әліпбидің бұл нұсқасы бекітілгенге дейін талай өзгерістер болуы мүмкін. Көпшілік талқысынан қандай ұсыныстар келеді, ол жағы әлі белгісіз.
Ал компьютер терімі жағынан диакритика пайдаланудың диграфтан артықшылығы жоқ. Себебі диакритика да бір таңба, диграфтың сыңары да бір таңба. Қол жұмсау жағынан тең түсіп жатады. Диакритиканы да бір рет басады, диграфты да бір рет басады. Сондықтан бірінен-бірі артық дей қоятын жағдай жоқ. Әліпби сараптау қалай аяқталады, соның ақырын да күткен жөн.
– Ң мен г дыбыстары қатар келген сөздердің қалай жазылғаны дұрыс? Мұны жазу барысында қиындықтар туындамай ма?
–Ң дыбысының жазылымын да қатты ойландық және Һ-ты қосып таңбалап көрдік. Ол жағы көпшілікке ұнамады. Бәрінің ұсынысы оның халықаралық үлгісіне келіп тірелді. Сондықтан нг нұсқасын алдық. Бірақ қазақ тілінде бұл дыбыс қатысатын сөз көп, оның үстіне жазылымы бірдей, айтылымы өзгеше сөздер де аз болмай шықты. Мұның өзі жазуда да, сөйлеуде де қиындық тудыратыны сөзсіз. Дегенмен осы үлгіге тоқтап отырмыз, әрі қарай талқылау барысында қалай болатынын көре жатармыз.
Жоғарыдағы айтылғандарға қосарым, бұл таныстырылған нұсқа әлі жоба күйінде. Қазір бәріміз бұл нұсқа жөнінде сан алуан пікірді теледидардан, интернет ресурстардан көріп, оқып жатырмыз. Бұл жақсы ой. Халықтың мәдениетіміздің алтын арқауы – әліпбиімізге бейжай қарамайтынын байқадық. Бұл – еркіндіктің, айналайын тәуелсіздігіміз сыйлаған азаттықтың арқасы. Мамандар халықтың пікірін біліп, оларды жинастырып, сараптап, жүйелеп отыр. Ғылыми негізі бар пікірлер міндетті түрде ескеріледі. Бастысы – жаңа әліпби қабылдауға бетбұрысты батыл, шешімді қадам жасалғаны. Енді көп болып соны ұғынайық, атсалысайық!
– Әңгімеңізге рақмет.
Сұхбатты жүргізген Ү.НҰРТАЙ
"Жас Алаш" газеті
6909 рет оқылды
