Фото: almaty-akshamy.kz
Қазақ халқы үшін баланы бесікке бөлеу – қасиетті де қастерлі дәстүр. Бесік – сәбидің алғашқы дүниесі, оның денсаулығы мен тәрбиесіне ерекше ықпал ететін ұлттық құндылық.
Ең алдымен, бесік – тазалықтың кепілі. Сәбидің денесі құрғақ, таза жатады, бұлшық еттері дұрыс дамиды. Бесіктің астындағы түбегі сәбидің денсаулығына ыңғайлы жағдай жасайды. Көшпелі өмір салтында бесік ата-анаға да қолайлы болды – сәби жолда тыныш жатады, шайқалғанда тез ұйықтап қалады.
Баланы бесікке бөлеудің тағы бір үлкен мәні – ырым мен сенім. «Бесіктен белі шықпасын» деп, жаңа туған нәрестені бесікке бөлегенде үлкендер батасын береді. Әжелер мен аналар «бесік жырымен» бөбекті әлдилеп, өмірдің алғашқы тәлімін үйретеді. Бұл – баланың жүрегіне мейірім, тіліне әуезділік дарытатын үлкен мектеп.
Әдебиетте де бесікке бөлеудің маңызы жиі суреттеледі. Ғабит Мүсіреповтің «Ұлпан» романында ананың сәбиін бесікке бөлеп отырып, оған арнаған ыстық ықыласы мен болашаққа деген үміті бейнеленеді. Ал «Абай жолында» аналардың бесік жыры арқылы балаға рухани тәрбие беруі қазақтың көне дәстүрін айшықтайды.
Қазіргі заманда да бесікті қолданатын отбасылар бар. Әсіресе ауылдық жерлерде бұл дәстүр жалғасып келеді. Дәрігерлер де бесіктің баланың омыртқасының түзу жатуына, ұйқысының тыныш болуына ықпал ететінін растайды. Бүгінде ата-аналар баланы гаджетке телмірткенше, әжелердің бесік жырын тыңдатудың маңызы артып отыр.
Бесікте тербеліп өскен баланың бойына тек тыныштық қана емес, ұлттық тәрбие де сіңеді. Сондықтан бесік – қазақтың мәңгілік құндылығы.
Бесікке салу – өмірге алғашқы сапар
Ауылдың тыныш кеші. Күн батуға жақындап, қыр соңынан қызыл-қоңыр сәуле төгіліп тұр. Үйде ерекше бір тыныштық, жылылық бар – бүгін баланы бесікке салады. Әжелер мен келіншектер дастарханның жанында жинақталып, бесік жырын естіп отыр.
Баланың алғаш дүниеге келген шақтағы нәзік денесі мен жымиған жүзін көрген сәтте ата-ана жүрегі толқиды. Бұл – баланың өмірге бейімделуінің, рухани және психологиялық қалыптасуының алғашқы кезеңі.
— «Ал, қызым, баланы бесікке саламыз, әр қадамы нық болсын, жұлдызы жарқырап, жолы ашық болсын!» – дейді әже сыбырлап.
— «Жаным, ақылы мен көрегені болсын, елге сыйлы азамат болсын!» – қосады келіншектер.
Бесік – жай ғана орындық емес, баланың қорғанысы мен алғашқы әлемі. Оның тереңіне әжелердің бата-жырлары, бесік жырлары сіңіріледі. «Бесік жыры – баланың жанына берілетін алғашқы тәрбие» – дейді халық даналығы.
Қисса-жырлардан мысал келтірсек, «Қобыланды батыр» жырында батырлардың өмірге бейімделуі, үлкендердің ақылы мен батасы арқылы жол табуы сипатталады. Сол сияқты бесікке салуда да бала алғашқы тәлім мен тәрбие алады. Әже мен ата балаға арналған баталы сөздері арқылы баланың жүрегі, ойы қалыптасады.
Медициналық тұрғыдан бесікке салу баланың тыныштығын қамтамасыз етеді, ұйқы мен демалуына, омыртқасының дұрыс дамуына ықпал етеді. Бесік жырындағы ырғақ, әуез бен дауыстың жұмсақтығы баланың психикасына жағымды әсер етеді, қорқынышты азайтады және сенімділігін арттырады.
Ауылдағы көрініс ерекше: сыртта балалар ойнап, құс үні мен самауырдан шыққан шайдың исі үйлесіп, мерекелік атмосфера жасалады. Әжелер мен үлкендер бесіктің жанында жиналып, әрбір қимылға мән береді, ал әуезді бесік жырлары әр қатысушының көңілін көтереді.
Бесікке салу рәсімін аяқтаған соң, бала алғаш рет өмірдің тынысымен танысады, ал ауылдың үлкендері оны өз баталары мен тілек-кеңестерімен қарсы алады. Бұл – баланың алғашқы өмірлік тәжірибесі, қоғамға бейімделудің бастауы. Мұндағы қатты ескерілетін нәрсе бесік жырлары.
Бесік жыры – ұлттық тәрбиенің алтын қазығы
Қазақ халқы үшін бесік жыры – жай ғана әуезді ән емес, ол – ұрпақ тәрбиесінің бастау бұлағы. Анасының әлдиімен айтылатын жырда терең философия, тілек, ырым мен сенім жатыр.
Мән-мағынасы
Бесік жырының әр шумағы – сәби санасына сіңетін алғашқы әуез бен сөз. Анасы айтқан жыр арқылы балаға тілек, арман, бата беріледі. Мысалы:
- • «Ұйықта, бөпем, ұйықта» деген сөздер – тыныштық пен бейбіт өмірге шақыру.
- • «Өнерлі бол, өркенің өссін» деген тілек – елге сыйлы азамат болсын деген арман.
Қазақта «Бесік жырын тыңдап өскен бала – елін сүйген азамат болады» деген сенім бар.
Тәрбиелік және психологиялық пайдасы
- 1. Тыныштық пен сенімділік береді – ана дауысының әуезділігі баланың жүйкесін тыныштандырады.
- 2. Тілдік дамуға ықпал етеді – сәби алғашқы сөздер мен ырғақты дыбыстарды есту арқылы сөйлеу қабілетін тез дамытады.
- 3. Эмоциялық байланыс орнатады – ана мен бала арасындағы махаббатты күшейтеді.
- 4. Ұлттық құндылықтарды сіңіреді – жыр мәтінінде ұлттық болмыс, мінез-құлық үлгісі беріледі.
Әдеби және мәдени маңызы
Қазақ ақын-жазушылары бесік жырына ерекше мән берген. Сәкен Сейфуллин мен Ілияс Жансүгіров шығармаларында аналардың әлдиі – халықтың рухани байлығы ретінде сипатталады.
Қисса-жырлардағы батырлардың дүниеге келгенде айтылатын ақ тілек, бата сөздері де бесік жырымен үндес: екеуінде де баланың болашағына үміт арту, жақсы мінез-құлыққа баулу көрініс табады.
Ғылыми тұрғыдан
Психологтар мен педиатрлардың зерттеуінше:
- • Әуезді ән тыңдаған бала жақсы ұйықтайды, жүйкесі орнықты болады.
- • Анасының дауысы баланың иммундық жүйесіне де оң әсер етеді.
- • Музыкалық ырғақ баланың ойлау қабілеті мен есте сақтауын дамытады.
Қарлығаш Шакирова
