Фото: ortcom.kz
Онлайн алаяқтар – көрінбейтін «қасқырлар». Олар көшеде емес, біздің телефонымыз бен почтамызда жүйелі түрде аңдып, сенімімізді пайдаланып, қаржымызды ұрлайды. Бұл тек жеке оқиға емес, бұл – жүйелік проблема. Осы орайда Ult.kz тілшісі интернет алаяқтардан қалай сақтану керегін ІІМ мен басқа мемлекеттік органдардың дерегі негізінде нақты әрі қарапайым талдамақ.
Цифрлық қорған
Бүгін Үкімет сағатында Мәжіліс депутаты Нұржан Байтілесов еліміздің киберқауіпсіздік жүйесіндегі өзекті мәселелерді көтеріп, нақты ұсыныстарын ортаға салды. Депутат соңғы жылдардағы ахуалдың күрделі екенін атап өтті.
«2025 жылдың маусымында 16 миллионнан астам азаматтың жеке деректері ашық қолжетімділікке шықты. Бұл жағдай – жүйенің әлі де реактивті, яғни салдармен күресіп, алдын алу шараларының әлсіз екенін көрсетті», – деді ол.
Сондай-ақ, интернет-алаяқтық жағдайлары да көбейіп келеді. ІІМ мәліметінше, биыл мұндай қылмыстардан келген залал 7 миллиард теңгеден асқан. 27 мыңнан астам қылмыстың жартысынан көбі интернет арқылы жасалған. Депутаттың сөзінше, бұл тек статистика емес, бұл адамдардың нақты шығыны мен сенім дағдарысы.
Қазір елде FaceID секілді технологиялар балабақшаларда, тұрғын үйлер мен бизнес орталықтарда кеңінен қолданылып келеді. Бірақ олардың көпшілігі сертификатталмаған және тиісті бақылаудан өтпеген.
Жасанды интеллект те жаңа қауіптің көзіне айналып отыр. Кибералаяқтар адамдардың дауысын немесе бейнесін қолдан жасап, туыстары мен әріптестерін алдап соғуда. Бұл – технологияның пайдалыдан қауіптіге айналуының айқын көрінісі. Сондықтан депутат дипфейктерді анықтайтын жүйелер мен көпсатылы тексеру механизмін банктер мен мемлекеттік органдарда енгізу қажетін айтты. Депутат Байтілесовтің көтерген мәселесі тек IT-мамандардың емес, бүкіл қоғамның ортақ мүддесі. Себебі цифрлық қауіпсіздік елдің тұрақтылығы мен болашағының кепілі.
Кең тараған схемалар
Қазіргі уақытта алаяқтардың әрекет ету схемалары кеңінен тарап отыр. Соның ішінде ең негізгілерін келтірсек:
– Фишинг-сайттар мен жалған хаттар. Алаяқтар ресми сайттардың дәл көшірмесін жасап, пайдаланушыдан логин, пароль немесе карта дерегін енгізуді сұратады;
– Жалған SMS пен хабарламалар. Хабарламада «шотыңыз бұғатталды» немесе «тез әрекет ету керек» деп шұғыл жағдай тудырады – ол сілтеме арқылы кетеді;
– Банк, мемлекеттік органдар атынан қоңырау. Ұқсас дауыспен «банк қауіпсіздік қызметі» немесе «құқық қорғаушы» ретінде сөйлесіп, ақша аударуды немесе карта деректерін сұрайды;
– Жалған дүкендер мен арзан ұсыныстар. Әлеуметтік желілерде, хабарландыру сайттарында «арзан баға» арқылы ақшаны алдын ала алып, тауарды жібермейді;
– «Жылдам табыс» пен инвестициялар. Үлкен пайыз, аз тәуекел – бұл классикалық балықтау әдісі: бір рет төлегеннен кейін қалғаны жоғалады.;
– Танысу арқылы алдау. Алаяқтар жеке қарым-қатынас орнатып, сенімділігі артқан кезде ақша сұрайды.
Жеке мәліметтердің салдары
Алаяқтар ЖСН, паспорт деректері, карта нөмірі, карта мерзімі, CVV, SMS-кодтар секілді ақпаратты жинап, сосын сіздің атыңызға ақшаны аударып алады немесе несие рәсімдейді. Бұл – тек ақша ғана емес, бедел мен уақыт та жоғалтады. Ондай кезде істеу керек нақты қадамдар мынадай болмақ:
– Телефон қоңырауларына сақ болыңыз. Егер қоңырау «банк» немесе «құқық қорғаушы» атынан болса, шұғыл ақша аударуды немесе карта деректерін сұраса – сенбеңіз. Ресми органдар телефон арқылы осындай талап қоймайды;
– Сайт пен сатушыны тексеріңіз. Сайт мекен-жайы «https://» болып, құлып белгісі бар-жоғын қараңыз. Пікірлерді оқып, байланыс мәліметтерін тексеріңіз;
– Кепілдіксіз алдын ала төлем жасамаңыз; баға тым арзан болса – күмәнді;
– Жеке және банк деректерін қорғаңыз. Карта нөмірі, CVV, пароль, SMS-кодтар – ешкімге айтпаңыз. Әр қызмет үшін күрделі, бірегей парольдер қолданыңыз және мүмкін болса 2FA енгізіңіз;
– «Жылдам пайда» уәделеріне сенбеңіз. Лицензиясы мен сенімділігін тексермей инвестиция салмаңыз. Егер тәуекелсіз табыс Promise – бұл алаяқтық болуы ықтимал;
– Техникалық қауіпсіздік. Құрылғы мен бағдарламаларды үнемі жаңартып отырыңыз, антивирус орнатыңыз. Белгісіз файлдар мен қосымшаларды жүктемеңіз;
– Жақындарыңызды, әсіресе егде туыстарды ескертіңіз. Олар жиі құрбан болады – түсіндіріп, мысалдар келтіріп отырыңыз.
Алданған жағдайда не істеу керек?
Егер алаяқтардың құрығына түсіп қалған болсаңыз, сабырмен әрекет еткен жөн. Ең алдымен:
– Полицияға жазыңыз. Оқиғаның дәл деректерін (қашан, кім, қанша ақша, байланыс құралдары, скриншоттар) беріңіз. Құрбан болудың ұят емес, бұл сот пен тергеуге көмектеседі;
– Банкпен байланысыңыз. Ақша аударымы банк арқылы жасалса, картаны дереу бұғаттап, операцияны тоқтатыңыз;
– Тұтынушылар құқығын қорғау органы мен электрондық коммерция платформасына шағым беріңіз (егер интернет-дүкен арқылы алданған болсаңыз);
– Барлық дәлелдерді сақтаңыз: скриншоттар, хаттар, түбіртектер, бәрі де сотта маңызды;
– Өзіңізді кінәламаңыз. Алаяқтар кәсіби дайындықтан өтеді, олардың құрбаны болған адам кінәлі емес.
Айта кетейік, бұрынғы «жақын адамыңыз қиын жағдайда» деген жалған қоңыраулардан айырмашылығы қазіргі алаяқтар индустрияға ұқсайды: сценарий, рөлдер, жалған сайттар, анықталған мәліметтер. Олар цифрлық құралдарды әрі әлеуметтік инженерияны шебер пайдаланады. Алданған адам үнсіз қалса, бұл алаяқтардың әрекетін одан әрі жалғастыруына мүмкіндік береді. Оған жол бермеу үшін қоғам ретінде ақпаратты ашық бөлісіп, таныстарымызды ескертуге тиіспіз. Күмәнді жағдайлар туралы полиция мен банктерге хабарлап, қауіпсіздік туралы білімді мектептен бастап насихаттау керек.
Ақбота Мұсабекқызы
