Фото: ҚазАқпарат
Өткен жылдың бірінші жартысы қаңтардағы оқиғадан басталып, Қазақстан Республикасының Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізу жөніндегі республикалық референдумға дейін Қазақстанның саяси өміріндегі аласапыран процестердің белгісімен өтті. Осы жағдайларда азаматтық қоғамды одан әрі дамытудың жаңа перспективалары ашылуда, оның қазіргі жай-күйін біржақты бағалау қиын, – деп хабарлайды «Ұлт ақпарат».
Бір жағынан, қазірге дейін елімізде азаматтық мемлекеттік емес сектор қалыптасты, оның құрамына саяси партиялар, үкіметтік емес ұйымдар (ҮЕҰ), кәсіподақтар, этномәдени және діни бірлестіктер, тәуелсіз БАҚ және т.б. Бұл әртүрлі әлеуметтік топтар мен топтардың мүдделерін көрсететін жеткілікті белсенді қоғамдық ұйымдардың жиынтығы. Ресми деңгейде мемлекет пен азаматтық қоғам институттарының өзара іс-қимылы ресми саясаттың негізгі бағыттарының бірі ретінде танылады.
Екінші жағынан, осы мақаланың тақырыбына қойылған сұрақты қоюға мүмкіндік беретін бірқатар сыни нүктелер бар. Бұл ретте Қазақстанның қалың жұртшылығы арасында біржақты жауап жоқ. Оның кейбір өкілдері елде азаматтық қоғам бар деп есептейді; басқалары – оның қалыптасу процесі әлі аяқталмаған; үшінші – бар, бірақ оның дұрыс көрінуіне жол берілмейді, атап айтқанда, мемлекеттік аппараттың бюрократизациялануы және қолданыстағы заңнаманың жетілмегендігі.
Бұл мәселе бойынша пікірлердің бұл ауқымы таңқаларлық емес. Оның үстіне қазіргі әлеуметтік-саяси ғылымдарда «азаматтық қоғам» түсінігінің өзінде оның нақты анықтамасы мен өлшем критерийлері жоқ. Атап айтқанда, біз қоғам дамуының жоғары деңгейі туралы айтып отырмыз, мұнда барлық қатынастар мен процестердің негізгі сипаты мен субъектісі өзінің құқықтарының, қажеттіліктерінің, мүдделері мен құндылықтарының бүкіл жүйесі бар адам болып табылады.
Қарастырылған тенденция, мысалы, «Қазақстан жастары-2021» ұлттық баяндамасының негізін құраған социологиялық зерттеу нәтижелерімен расталады. Жас қазақстандықтардың құндылықтар иерархиясында «Адамға көмектесу» және «Қоғамдық мойындау, бедел» сәйкесінше 13-ші (3,3%) және 16-шы (1,4%) орындарда. Жастардың қоғамдық мүдделерден жеке және отбасылық мүдделерінің басымдығы байқалады. Бұл өз кезегінде олардың қоғамдық-саяси процестерге қатысуының төмен деңгейіне әсер етеді. Осылайша, жастардың басым бөлігі жастар ұйымдарының жұмысына (83,8%) және волонтерлік қызметке (52,9%) қатыспайды. Әңгіме республика халқының ең жігерлі бөлігі туралы болғанымен байланысты.
Азаматтық қоғам өзін-өзі ұйымдастыру мен өзін-өзі реттеу негізінде және тікелей мемлекеттің бақылауынсыз жүзеге асырылатын саяси, экономикалық, мәдени, этникалық, діни және басқа да қатынастардың жиынтығы ретінде анықталады. Алайда объективті факторларға байланысты қоғамның әртүрлі салаларында мемлекеттің үлкен рөлін мойындау керек. Бұл әсіресе COVID-19 коронавирустық инфекциясы тарала бастаған кезден бастап айқын көрінді, өйткені бұл процеске қарсы тұру және халықтың әртүрлі топтары мен жеке бизнеске қажетті көмек көрсету үшін қажетті ресурстарға мемлекет ие.
Өзін-өзі ұйымдастыру мен өзін-өзі реттеуге келетін болсақ, олар еліміздің ауылдық жерлерінде азды-көпті жұмыс істейді. Бұған ауылда адамдардың санасы мен мінез-құлқында үстемдік ететін ұжымдық принциптер және жергілікті тұрғындардың біршама тығыз әлеуметтік байланыстары көп жағдайда ықпал етеді. Осыған байланысты әртүрлі қоғамдық мекемелердің қызметі, мысалы, жергілікті қоғамдастықтардың жиындары мен жиындары, ақсақалдар кеңесі және т.б.
Тұрғындары ауыл тұрғындарынан сан жағынан басым (11 миллионнан астам/7 миллионнан астам адам) қалаларда халықтың атомизациялануының жоғары деңгейі және индивидуалдық менталитеттің басымдығы байқалады. Бұл факторлар, атап айтқанда, 2020 жылдың басынан бері жүргізіліп жатқан тұрғын үй қатынастары саласындағы реформалардың баяу қарқынына әсер етеді. Әңгіме көппәтерлі үйлердің тұрғындарының пәтер иелері кооперативтерінің (КСК) орнына жылжымайтын мүлік иелерінің бірлестіктері (ПИ) немесе жай серіктестіктер (ПТ) түріндегі басқарудың жаңа нысандарын құруы туралы болып отыр. Мысалы, биылғы сәуірдегі жағдай бойынша Алматыда мұндай 8879 үйдің 3908-інде салынған.
Ақырында, азаматтық қоғам, әдетте, қоғамның әртүрлі топтары мен топтарының саяси емес мүдделерін білдіретін және жүзеге асыратын және мемлекеттен дербес әрекет ететін қоғамдық ұйымдар мен бірлестіктердің жиынтығы ретінде қарастырылады. Бұл көзқарас ҮЕҰ азаматтық қоғам құрылымының негізгі элементі және оның институттарының ең белсенді бөлігі болып табылатын посткеңестік елдердің барлығына дерлік тән. Олар кәсіптік ерекшеліктермен шектелмеген және мемлекеттік билікке ұмтылмайтын коммерциялық емес құрылымдар. Әдетте, бұл санатқа саяси партиялар, қоғамдық-саяси қозғалыстар, кәсіподақтар және этномәдени ұйымдар кірмейді.
Осының бәрін ескере отырып, Қазақстанда азаматтық қоғам бар деп анық айта аламыз. Дегенмен, оның дамуы әлі де ел халқының жалпы құрамындағы салыстырмалы түрде аз энтузиастардың мәселесі болып табылады. Сондықтан бұл процестің баяу жүруі және азаматтық қоғам институттарының Қазақстанның қоғамдық өміріне ықпалының салыстырмалы түрде төмен деңгейі байқалады. Азаматтық белсенділікті арттыру және қоғам өкілдерін әртүрлі деңгейдегі ең өзекті міндеттер мен мәселелерді талқылауға тарту тетіктерінің өзі жеткіліксіз. Ең бастысы, оларды мүмкіндігінше көп адамдардың пайдалануды қалауы ортақ мүдде.
1083 рет оқылды
