Фото: aikyn.kz
Көптеген отандық және шетелдік сарапшылар ең табыстылардың бірі ретінде танылған дамудың «қазақстандық үлгісі» тұрақтылық принципіне негізделген. Тұрақтылық тоқырау жағдайында емес, кез келген жүйенің тұрақты дамуының маңызды шарты ретіндегі тұрақтылық. Тәуелсіздіктің 33 жылында тұрақтылық пен бейбітшілік мемлекеттік идеологияның негізіне және қазақстандық қоғамның басты біріктіруші құндылығына айналды. Осы орайда Ult.kz тілшісі еліміздегі саяси жүйені сараптап көрді.
Тұрақтылықты қамтамасыз етудің маңызды шарттары мыналар болып табылады: нақты мақсаттың болуы, эволюциялық дамуы, реттілігі, жүйенің элементтері арасындағы функциялардың нақты құрылымы мен шектелуі, оның сыртқы және ішкі факторларға байланысты икемділігі және мүдделер тепе-теңдігін сақтау. Қазақстандағы саяси жүйе осы ережелер бойынша дамыды.
Мәселен, біз бірқатар көршілеріміз сияқты саяси жүйені толық ырықтандыру жолына түскен жоқпыз. Саяси жүйедегі реформалар экономикалық және әлеуметтік жағдайларды, қоғамдық сананың дайындығын, саяси институттардың дамуын, сыртқы факторларды ескере отырып кезең-кезеңімен жүргізілді.
Қазақстандық саясаттанушылар еліміздің саяси құрылысының бірнеше кезеңдерін анықтайды. Тәуелсіздіктің алғашқы жылдары стратегияны әзірлеу, мемлекеттіліктің қалыптасуы, саяси дамудың негізгі принциптері: билікті бөлу, плюрализм және көппартиялық саяси жүйені қалыптастыру кезеңі болды. Қатаң басқару тізбегі бар президенттік басқару нысанын таңдау ел ішіндегі белгісіздік жағдайына толық сәйкес келді. Осы нақты кезеңде ел дамуының принциптерінің бірі «алдымен экономика, содан кейін саясат» деп айқындалғанына қарамастан, одан әрі демократияландырудың институционалдық негіздерін құру жалғасты. Азаматтық қоғам мен саяси партияларды дамытудың нормативтік-құқықтық базасы құрылды.
Сарапшылардың пікірінше, саяси жаңғыртудың үшінші кезеңін 2004 жылдан бастап санауға болады. Осы уақытқа дейін Қазақстан экономикада белгілі бір жетістіктерге жетіп, азаматтардың материалдық әл-ауқаты жақсарып, азаматтық қоғамның контурлары қалыптасты. 2007 жылғы конституциялық реформа президенттік басқару жүйесін сақтай отырып, Парламенттің рөлін күшейтуге мүмкіндік берді. Қазақстан Парламенті Үкіметті қалыптастыруға және оның қызметін бақылауға қатысуға, Конституциялық Кеңестің, Орталық сайлау комиссиясының және Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитетінің үштен екісін бекітуге мүмкіндік алды. Тәуелсіз Қазақстанның тарихында тұңғыш рет Үкіметтің тек Президент алдында ғана емес, Парламент алдында да жауапкершілігі белгіленді. Парламентке пропорционалды сайлауды енгізу және Қазақстан халқы Ассамблеясының Парламенттегі мүшелеріне мандаттар бөлу мемлекеттік басқару жүйесінде халықтың әртүрлі топтарының мүдделерінің тепе-теңдігін сақтауға ықпал етті.
2017 жылғы конституциялық реформа Үкімет пен Парламенттің рөлін күшейту, елдің саяси жүйесінде тежемелік пен тепе-теңдіктің тиімді жүйесін құру жөніндегі елдегі саяси жаңғырту үдерістерінің келесі маңызды қадамы және заңды жалғасы болды.
Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың саяси реформаларының үш пакеті азаматтардың ел дамуы мәселелеріне жауапкершілікпен қатысуын кеңейтуге бағытталған саяси қайта құру үдерісін жалғастырды. Бұл реформаларды жүзеге асыру жүріп өткен жолдың, жинақталған тәжірибенің, қалыптасқан саяси мәдениет пен өзара әрекеттестік үлгілерінің нәтижесінде мүмкін болды.
Ал енді «елімізде партиялық жүйе қалай дамыды?» деген сұраққа келетін болсақ, ең алдымен, саяси партиялар саяси жүйе институттарының бірі екенін атап өткен жөн. Демек, партиялық жүйенің дамуы саяси саладағы қайта құрулармен тығыз байланысты.
Еліміздегі саяси партиялардың дамуына 1991 жылы «Қазақ КСР-дегі қоғамдық бірлестіктер туралы» заңның қабылдануымен серпін берілді. Кейінірек, 1995-1996 жылдары қабылданған «Сайлау туралы» Конституциялық заң, «Қоғамдық ұйымдар туралы» және «Саяси партиялар туралы» заңдар саяси партияларды құрудың мәртебесі мен институционалдық принциптерін бекітуге мүмкіндік берді.
Жалпы, тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында партиялық сала белсенді дамыды, дегенмен партиялар тар топтарға шоғырланды, олардың қызметі ұйымдастырушылық деңгейі төмен жергілікті сипатта болды. Мұндай тәжірибе қоғамдағы шиеленіс пен қақтығыстардың күшеюіне әкелуі мүмкін. Соның нәтижесінде саяси партиялардың сапалы дамуын ынталандыру шаралары кейінірек қолға алынды. Этникалық және діни ұстанымдарға негізделген партиялар құруға тыйым салудың енгізілуі, партияны тіркеу үшін еліміздің барлық аймақтарында қол жинау талабы және басқалары саяси партиялардың сапалы өсуіне ықпал етті.
Пропорционалды сайлау тәжірибесін енгізу де саяси партияларды өз ұйымдарының желісін дамытуға және жергілікті жерлерде жұмысты күшейтуге ынталандырды. Нәтижесінде азаматтардың белгілі бір саяси партияның қызметіне қатысу арқылы өз сенімдері мен мүдделерін білдіру мүмкіндіктері кеңейіп келеді.
Қазақстан Тәуелсіздігінің 30 жылдығына арналған жыл Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісі мен барлық деңгейдегі мәслихаттар депутаттарының сайлауымен басталғанын айта кеткен жөн. Нәтижесінде Парламент Мәжілісіне үш саяси партия, мәслихаттарға бес партия өтті.
Былтыр алғаш рет ауыл әкімдерінің тікелей сайлауы өтіп, оған алты саяси партия қатысты.
Мұндай реформаларды елдегі тұрақтылық пен тыныштықты сақтауға қауіп төндірмей жүргізу саяси институттарды дамыту және саяси партиялардың бәсекелестігін барлық деңгейде ғана арттыру мақсатында жүргізілген дәйекті реформалардың нәтижесінде мүмкін болды.
Жоғарыда жазғанымыздай, мүдделердің тұрақты тепе-теңдігі қоғамдағы тұрақтылықты сақтаудың маңызды шарты болып табылады. Азаматтық қоғамды дамытпай, тепе-теңдікке жету өте қиын.
Тағы бір маңызды фактор. Кез келген қауымдастықтың (қоғамның, мемлекеттің) дамуындағы табыс көп жағдайда белгілі бір қоғам мүшелерінің ортақ мақсатқа жету үшін бірігу қабілетіне байланысты болатын теория мені қатты таң қалдырды.
Сондықтан тәуелсіз Қазақстанда алғашқы қабылданған заңдардың ішінде қоғамдық ұйымдар туралы заң болды. Және олардың дамуы мен қолдауы да қоғамның дайындығын ескере отырып, жүйелі болғанын айту керек.
Мемлекеттік әлеуметтік тапсырыс жүйесін дамыту және мемлекеттік ұйымдарды гранттық қаржыландыру азаматтық сектордағы бастамаларды жүзеге асырудың қуатты тірегі болды. Қоғамдық кеңестер институтының енгізілуі де мемлекет пен азаматтар арасындағы диалог мүмкіндіктерін кеңейтуге мүмкіндік берді. Соның нәтижесінде тәуелсіздік жылдарында қоғамдық ұйымдардың саны 100-ден 22 мыңға дейін өсті.
434 рет оқылды
