Фото: Ашық дереккөз
Түркістан облысынан көшіп кетушілер саны Солтүстікке қарай ұлғайған. Мұндағы негізгі тетік халқы тығыз орналасқан аймақтардан халқының саны аз облыстарға мемлекеттік бағдарлама шеңберінде көші-қон үдерістерін реттеу болып табылады. Мемлекеттік бағдарламаның айырмашылығы – бұл салдарын немесе әрекетін, яғни көші-қонды шарттастырушы. Себеп деп әрекеті басқа құбылысты туындататын, анықтайтын, өзгертетін, тудыратын немесе соған әкеліп соғатын құбылыс түсініледі.
Тек 25–30% шетелдік студенттер ғана экономикалық дамыған елдерден өздерінің еліне қайтады. Шетелде жоғары білім алғысы келетін студенттер артып келеді, бұл ретте көбіне шетелде оқуды олар оқитын елінде тұрақты тұруға ықтиярхатты алуға қадам ретінде қарастырады.
Қабылдайтын елдердің экономикасына шетелдік студенттер қосатын үлес негізгі қабылдайтын елдердің шетелдік студенттердің келуін және бірігуін жеңілдетуге көп күш салуының себебі болды: бұл жерде визалық саясатты және рәсімдерді өзгерту және көші-қон заңнамасындағы түзетулер туралы сөз болып отыр.
Мигранттардың көбейіп келе жатқан саны кейде немесе мерзімді түрде әртүрлі жағдайларға байланысты өз елдеріне қайтады. Дегенмен қайтарымды көші-қонның ауқымын жаһандық деңгейде бағалау мүмкін емес, ал ұлттық деңгейлерде аталмыш көрсеткіш нақты болып табылмайды, бар деректер қайтарымды көші-қон жалпы көші-қоны лектерінің артуымен параллель күшейетіні туралы ғана айтуға мүмкіндік береді. Қайтып келу – бастапқы орнына қайтып келу үдерісі немесе акті. Бұл елдің аумақтық шекаралары шегінде – көшкен және қайта жұмылдырылған адамдардың ішкі қайтып келуінде; немесе шыққан елі және баратын елі (транзит) арасында – еңбекші-мигранттар, босқындар немесе баспана сұраушылар жағдайында болуы мүмкін. Қайтып келудің әртүрлі тәсілдері сипатталады: ерікті, мәжбүрлі, көмек болғанда және табиғи; сондай-ақ мигранттардың қайтып келу типтері, мысалы отандарына қайта оралулары (немесе дағдарыс жағдайларында қалған мигранттар).
Қазіргі уақытта (2019 ж.) ХКҚҰ қайтарымды көші-қон ұйымын халықаралық көші-қон контекстінде (өз елдеріне қайтып келу үшін көшіп бара жатқан адамдар өздерінің әдеттегі тұратын жерінен кеткеннен кейін және халықаралық шекарадан өткеннен кейін) және ішкі көші-қон контекстінде (одан көшкеннен кейін өзінің әдеттегі тұратын орнына қайтып келетін адамдардың көшіп-қонуын) анықтайды.
Статистикалық мақсаттар үшін БҰҰ экономикалық және әлеуметтік сұрақтар жөніндегі департаменті қайтып келетін мигранттарды елде кем дегенде бір жылға қалуға ниетті және басқа елде халықаралық мигрант болғаннан кейін (қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді) өздерінің азаматтығы бар елге қайтып бара жатқан адамдар ретінде анықтайды.
БҰҰ және ХКҚҰ ұсынатын «қайтарымды көші-қон» түсінігінің жеткілікті біржақтылығына қарамастан, оны түсіндіру әртүрлі елде айтарлықтай ерекшеленеді. Сондай-ақ нормативтікқұқықтық актілерде және әртүрлі елдердің қайтып келу ұйымдарының бағдарламаларында қайтарымды көші-қон үдерісін сипаттайтын әртүрлі түсініктер мен терминдер пайдаланылады.
Сондай-ақ қайтарымды көші-қонда «реэмиграция» термині қолданылады, бұл бұрын эмиграцияға кеткен эмигранттардың шыққан еліне қайтып келу үдерісі.12 Қайтарымды көші-қонмен «репатриация» түсінігі тығыз байланысты, ол халықаралық құқықта және көші-қон саясатында екі түсіндірмеге ие. Барынша ауқымы тар түсіндірме «репатриацияны» әртүрлі халықаралық құжаттардың ережелері негізінде (Женева конвенциялары 1949 ж., 1977 ж. хаттамалар, 1907 ж. Гаага конвенциясын толықтыратын құрлықтағы соғыс заңдары және дәстүрлері туралы ережелер; адам құқықтары жөніндегі құжаттар, сондай-ақ құқықтық дәстүрлер) сол елдің азаматы болып табылатын, елге қайтып келуге босқынның немесе әскери тұтқынның құқығы ретінде анықтайды. Репатриацияны таңдау құқығы оны ұстайтын органға емес, адамның өзіне тиісті. Репатриацияға құқық келген елдің мемлекеттік органдарын осындай адамдарды (солдатты және азаматтық адамдарды) шығаруға, ал шығу елін – өзінің азаматтарын қабылдауға міндеттейді. «Репатриация» термині халықаралық дағдарыс кезінде халықаралық лауазымды тұлғалар мен дипломатиялық өкілдерге қатысты қолданылады.
«Репатриация» термині сондай-ақ халықаралық гуманитарлық құқық контекстінде пайдаланылады, бұл ретте негізгі назар халықаралық құқықтың аталмыш саласына қатысы бар санаттарға аударылады.
Өзінің еліне қайтып келуге көбірек жалпы құқық адам құқықтарының халықаралық құқығында, соның ішінде азаматтық және саяси құқықтар туралы Халықаралық пактіде (1966 ж. 16 желтоқсанда қабылданды, 1976 ж. 23 наурызда күшіне енді) көзделген. Африкадағы босқындар мәселесінің нақты аспектілерін реттейтін Конвенция аясында (1969 жылы 10 қыркүйекте қабылданды, 1974 ж. 20 маусымда күшіне енді), репатриация үнемі ерікті болуы тиіс және бірде бір босқын оның еркіне қарсы репатриациялана алмайды. Аталмыш түсіндіру баспана елге де «репатриация туралы өтінішпен жүгінетін босқындардың қауіпсіз қайтып келуі үшін тиісті шаралар қабылдауды», ал шыққан елге – «оларды көшіруді жеңілдетуге және оларға ел азаматтарының барлық құқықтарын және артықшылықтарын және олардың міндеттерін ұсыну» міндеттемесін жүктейді. Сондай-ақ бұл термин дағдарыста немесе шетелде қиын жағдайда қалған азаматтарға, халықаралық дағдарыс кезінде халықаралық лауазымды тұлғаларды және дипломатиялық елшілерді репатриациялауды белгілеу үшін жиі пайдаланылады.
Ауқымды түсіндіруге сәйкес «репатриант» – бұл тұрақты тұру мақсатымен шыққан немесе өзінің азаматтығы бар елге жеке немесе әлеуметтік-экономикалық себептер бойынша ерікті түрде өзі көшкен адам. Осыған байланысты кейбір елдердің үкіметтері және олардың мемлекеттік бағдарламалары әдетте репатриацияны қайтарымды көші-қонның түрі, яғни этникалық отанына қайтып келу үдерісі ретінде қарастырады. Этникалық отан деп көбінесе (тіпті олар ол жақтан бұрын эмиграцияланбаса да) адамдар өздерінің шыққан жерімен байланыстыратын ел немесе аймақ түсініледі. Негізінен, осы байланыс этникалық және (немесе) діни тиістілік арқылы анықталады.
Бірқатар мемлекеттердің биліктері (мысалы, Израиль және Греция) нормативтік-құқықтық актілерде, көші-қон саясатында және көшу бағдарламаларында «репатриация» және «репатриант» түсініктерін тікелей қолданады. Қайтарымды көші-қонды жіктеудің бірнеше тәсілдері.
1979 ж. бастап. ХКҚҰ ерікті қайтып келуге және қайта ықпалдастыруға көмек (ЕҚКҚЫК) бағдарламасын жүзеге асырады. ХКҚҰ ЕҚКҚЫК желісі бойынша мигранттарды қолдауы негізінен тұтас іс-шаралар тобын қамтиды: қайта ықпалдасуға мүмкіндігінше көмек көрсету және әкімшілік, туристік көмек, авиабилеттерді сатып алу, кетер алдында кеңес беру. Орташа алғанда 2005 жылдан бастап 2018 жылға дейін. ХКҚҰ жыл сайын ЕҚКҚЫК арқылы отанына қайтып келу сұрақтары бойынша 48 мың мигрантқа көмек көрсетті. 2018 ж. 63,3 мың мигрантқа қолдау көрсетілді (24% – әйелдер, 22% – балалар, 1,2% – адамдар саудасының құрбандары), олар 128 қабылдаушы немесе транзиттік елден 169 шыққан еліне оралды.17 2018 ж. ЕҚКҚЫК қатысушыларының басым бөлігі (53,7%) Еуропалық экономикалық аймақтан, атап айтқанда Германиядан, Грециядан, Австриядан, Бельгиядан және Нидерландыдан оралды. «Оңтүстік-оңтүстік» бағыты бойынша, соның ішінде транзит елдерінен қайтып келетін мигранттар легі артып келеді. Мысалы, мигранттардың үлкен бөлігі Нигерден Гвинеяға, Малиге, Камерунға, Кот-д’Ивуар мен Сенегалға оралды, ол дүние жүзіндегі барлық қайтып келетін мигранттардың 18%-дан астамын құрады. ЕҚКҚЫК желісі бойынша көмек алушы-мигранттардың шығатын негізгі аймақтары 2018 жылы Батыс және Орталық Африка (30,8%), Оңтүстік Шығыс Еуропа, Шығыс Еуропа және Орталық Азия (27,6%), Азия Тынық мұхиттық аймағы (14%) және Таяу Шығыс және Солтүстік Африка (12,9%) болды. Жалпы алғанда 10 озық елде шығу ЕҚКҚЫК желісі бойынша барлық көмек алушылардың 51%-на келеді.
397 рет оқылды
