Тіл туралы әңгімелер қазақ баспасөзінде жуық арада толастай қоймайтыны анық байқалады. Жиырма бес жыл бұрын басталған гәп әлі күнге созылып келеді, әлі де жалғаса бермек. Оған кінәлі – өзіміз.
Бірінші мәселе – қазақ жанын ұғу жайында
Ширек ғасырда біртілді ұлт қалыптастыра алмағанымыздың белгісі осы күні анық байқалып жатыр. Фейсбук деген бір әлем бар: ұл да, құл да, хан да, қара да осында. Бұл әлеуметтік желіні аузына келгенін айту, ішіндегісін ақтарып қалу, Абайша айтқанда, «өзінде бармен көзге ұру» құралы ретінде көретіндер тіпті көп. Жақында сондай даудың бірінде ұлты қазақ бір азамат төлқұжатқа өзін «қазақстандық» деп жазуға бел буып отырғанын айтып қалды. Жасы қырықтан асқан, өмір көрген, алып-ұшпа мінезден ада, былай қарасаң, жап-жақсы жігіт. Бірақ қазақша білмейді. Білуді қажет деп ұқпайды. Қазақтілді азаматтардың айтқан уәжіне, тіпті кей сәтте намысына ши жүгірткеніне де мыңқ еткен жоқ, теріс баққан күйден оңалмады. Бұл – бір.
Соңғы жылдары орыстілді режиссерлер қазақы фильмдер түсіруге әрекеттеніп жүр. Арасында кәсіпқойы да бар, кездейсоғы да бар, әйтеуір, сондай азаматтар ауылдың аңғал қазағын қосса нағыз ұлттық кино шығады деп ойлайтын болса керек, қойыртпақтан қойыртпақ тудырып әуре. Нұртас Адамбайдың «Келинка Сабинасы» анау болды. Жақында «Glamұr для дур» деген тағы бір нәрсе шықты. Ешқайсысында қазақтың жаны жоқ. Долбармен ұра берген. Тілі басқаша шыққан қазақтарға салсаңыз, ең аңқау, олақ, салақ, ашықауыз, боқауыз, сыйластық пен әдептен жұрдай жандардың бәрі ауылда тұрады. «Сәбина келін» ауылға барады да, кешіріңіздер, «мал кейпіндегі» атасы мен енесін, сосын бүкіл ауылды «заманауи әдептерге» үйрете бастайды. Ал екінші фильмде «glamұr-ыңыз» – ауылдың қызы. Қала гламурына машықтандыру керек. Фильмнің ұстыны баяғы кеңес кезіндегіден еш өзгермеген: ауылдың қазағын үйретіп, адам ғып шығару керек.
Он жыл бұрын «Қайрат – чемпион» мен «Махаббат тәлкегі» қазақты әжуәлап еді, сол мысқыл мен кекесін әлі жалғасып келеді.
Себебін тапқандаймыз. Осының бәрі – қазақтың жанын түсінбеуден. Қазақша сөйлемеуден. Қазақша сөйлей алмайтын адам қазақша ойлай алмайды. Демек, танымы басқа. Кеңестің тәрбиесі әбден санасына сіңген қала ұрпағы өзінің балаларын да сол жүйемен тәрбиелепті. Яғни, орысша білесің бе – сен ауыл қазағына ақыл мен өмір сүру жолын үйретуге құқылысың. Ауыл – мәмбет! Шіркін-ай, сол фильмдерді түсірген және соған түскен адамдар қазақша сөйлей алса ғой: мүдірмей, орыс тілінің акцентіне салмай, ең бастысы, бірінші орысша ойлап алып барып, қазақшаға қотармай! Сонда олар қазақтың жанын ептеп болса да ұғар еді. Сонда олар өз халқының жүрегі қаншалық кең екенін, Еуразияның ортасындағы алып кеңістікті бекерден-бекер иеленбегенін, осы күні шатқаяқтаса да шаруасын оңалтып келе жатқанын, ең бастысы, ешкімді жау тұтпайтынын, керісінше, тілі мен ділінен жеріген талай ұлының өз ортасына оралуын соңына дейін күтетінін түсінер еді.
Бірақ қағынан жеріген ұл мен қыз оралуға асығар емес. Мейлі, олар оралмаса да, ұрпағы оралады, оған толық сенімдіміз. Осы күні ұлты қазақтардың балаларының 90 пайызы қазақ мектебіне баратыны белгілі болды. Көп қорқытады, терең батырады.
Екінші мәселе – тәуекеліміздің аздығы жайында
Жақында отандасымыз, белгілі журналист Вадим Борейконың сұхбатын көзім шалды. Өмір бойы Қазақстанда тұрып, қазақ тілін тұрмыстық деңгейде болса да естіп жүрген сақа журналист мынадай қызық сөз айтады: «Қазақстандағы орыс тіліне қатысты мәселенің бірі – ұлттық тілдердің нормаларын жергілікті орыс тіліне енгізуге тырысу. Мысалы, «жи-шиды» «ы» әрпі арқылы жазу (Шымкент, Шымбулак). Әуелгі кезде осылай жазғандары үшін дене қызуым көтерілетін. Бір күні әріптесім Сапа Мекебаев сабырға шақырды. Содан бері бұл жағдайға қалыпты нәрсе деп қарай бастадым, оны сындыра алмайсың, тек өзіңді шаршатасың. Оны зерттеген әлдеқайда өнімдірек» дейді ол.
Демек, қанша жерден қазақтың ортасында жүрсе де, мемлекет саясатына қатысты сөзді батыл айтып жүрген орыстілді журналистің өзі қазақ тілінің нормаларын сақтауды қажет деп білмейді.
Жетпіс жылдан астам уақыт біздің Ыбырайымыз – Ибрай, Жамбылымыз – Джамбул, Өксікбайымыз – Уксикбай болып келгенін орыстілділер әбден заңдылық көреді де, ал сол тілге сәл селкеу түссе, сауырын сона шаққан аттай тулайды. Өте дұрыс! Демек, оларда тілдік иммунитет мықты. Кез келген сырт сөзді өз тілінің заңдылықтарына сай икемдеп ала қояды. Осы күнгі орыс тілінде кірме сөздер елу пайыздан асып кеткен болар. Дегенмен олар ағылшын тіліндегі «революшнді» – революция, «демонстрейшнді» – демонстрация, француз тіліндегі «мәшинді» – машина, түркілік «арық» – арык, «арқанды» – аркан дәрежесіне жеткізіп қойған. Өз сөздері сияқты. Балталасаң да бұза алмайсың.
Өкінішке қарай, 1991 жылдан бергі ширек ғасырдан астам уақытта біз тіліміздің иммунитетін көтере алмадық. Көтермегеніміз былай тұрсын, қазір ағылшынша, орысша, арабша, түрікше сөздер тілімізге төл қалпын бұзбай еніп жатыр. «Селфи» дейміз, «селпи» емес. «Жарнама», «жалға беру», «самдағай/ұшқыр» деген секілді баламалары бола тұра, «реклама», «аренда», «мобильный» дегенге тіліміз өте бейім. «Машаллах» дейміз, «машалла» емес. Мұндай мысалды ондап, жүздеп келтіруге болады.
Не істеу керек еді? Алысқа бармай-ақ, Балақаев, Аханов, т.б. тіл білімі ғылымының айтулы ғалымдарының кітаптарын ақтармай-ақ, қазақ тілінің орфоэпиялық және орфографиялық заңдылықтарына сүйене отырып, өз тілімізді жаңа заманға бейімдеуіміз керек еді.
Мысалы, біз әлі күнге «Кёльн» деп жазамыз, айтамыз. Осы атаудың неміс тіліндегі жазылуына назар аударайықшы. Köln. Төбесінде екі нүктесі бар дауысты дыбыс қазақ тіліндегі «ө»-мен үндес. Анықтап айтқанда, «ө»-нің өзі. Ендеше, неге біз оны орыс тілінің заңдылығына сай Кёльн деуге тиіспіз? Ағылшындар бұл қаланы Cololgne деп жазып, Клөун деп оқиды. Америкалықтар тіпті Клоун деп жуандатып айтады. Сол үшін оларды сөгіп жатқан ешкім жоқ. Әр халық өз тілінің ережесіне сай жазады және оқиды. Баяғы қалыпта, қазақы үлгіден жырақта жүрген біз ғана. Көлн дей салсақ, бізді біреу бұрышқа тұрғызып алып сабай ма? Осыны мәселе ғып көтере қалсаңыз, басқа басқа емес, қазақтілді географтардың өзі өре түрегеледі. «Үйбай, қалыптасып қалған атау, оны өзгерткеннен не ұтамыз?» деп тістей қатқан қалыптан жазылмайды. Оларға «тілдің өзіндік ерекшелігін сақтау үшін түзету керек» дегенді қалай түсіндірерсіз?
Он шақты жыл бұрын айтулы жазушы Мұхтар Мағауин алмандардың ұлы ақыны Иоганн Фольфганг Гётені Гөте деп жазды. Бірақ ешкім іліп алып кеткен жоқ. Гёте – әлі күнге Гёте. Сол Германияда Мюнхен және Мёнхенгладбах деген екі қала бар. Алғашқысының неміс тіліндегі нақты атауы – München. Ағылшындар бұл қаланы Munich деп жазып, Мюнек деп оқиды. Сірә, қаланың ежелгі жоғарғы немістер тіліндегі Munichen, яғни «монахтардың қаласы» дегенінен қысқартып айтатын болса керек. Егер орыс тілінің ыңғайына жығыла салмай, өз тіліміздің өрнегімен оқитын болсақ, Бавариядағы бұл қаланың қазақы атауы – Мүнхән, тіпті дәлдесек – Мүншән. Жоқ, оны зерттеп көрген емеспіз. Тілімізді бұрап, орысша заңдылықпен ежіктейміз. Ал Мёнхенгладбах неміс тілінде Mönchengladbach деп жазылып, Мөнчәнглатбах деп оқылады. Орысша оқылуы жоғарыдағыдай – Мёнхенгладбах. Бізге қайсысы жақынырақ? Орысшасы ма, немісшесі ме? Әрине, немісшесі! Онда біздің тілге тән «ө», «ә» сияқты дыбыстар бар.
Ағылшын тіліндегі «ng» қосындысынан шығатын дыбысты «ң» ете алмай жүргенімізге де жарты ғасырға жуықтады. Зәулім үйді (ғимаратты) «билдинг» деп оқимыз, ағылшындардың өзі «билдиң» дейді. Сөз ортасында келетін -«er», -«ur», -«ir» дыбыстарын «ө» деп оқи салуға біліміміз жетеді, бірақ өтірік намыс жібермейді. Мысалы, қыз баланы ағылшын тілінде «girl»-«гөл» дейді. Мұнда нақты «ө» дыбысы емес, алдында естілер-естілмес болып «и» дыбысы өте жылдам айтылады. Біз болсақ, «гёл» деп тіпті жуандатып, бастапқы қалпынан мүлде алыстатамыз. Егер қазақ тілін ХХ ғасыр басындағы иммунитетінен айырмаған болсақ, қазір ағылшын, неміс, француз тілдерін үйрену бізге өте оңайға соғар еді. Біз не істеп жүрміз? Осы үш тілді әуелі орыс тілінің заңдылығына салып үйрене бастаймыз да, басымыз ми-ботқа болады. Содан не дұрыстап оқи алмай, не дұрыстап дыбыстай алмай, ақыры жылы жауып қоямыз. Шындығында, славян тілдеріне қарағанда қазіргі атаулы тілдерге біздің тілдің дыбысталу үлгісі әбден жақын ғой.
Бір қарағанда, бүгінгі тақырыбымыз еріккеннің ермегі болып көрінер. Бірақ бәрібір тілді әуелгі қалпына жақындатпасақ болмайды. Қазір ғылым, әдебиет, мәдениет, спорт, медицина, т.б. маңызды салалардағы терминдердің бәрін біз солтүстіктегі көршінің тіл заңдылығына сай оқып, жазамыз. Өткен жылы жазда футболдан Еуропа чемпионатында Түркия құрамасының сапында Емре Мор деген жас шабуылшы өнер көрсетті. Соның аты-жөнін қазақы қалыпқа сай Әміре Мөр дегеніміз үшін үлкендерді қойып, жас фанаттардан да сұмдық сөз естідік. Естідік те, күрсіндік. Біздің тілдің қазіргі формасы – қазақы емес. Осыны мойындадық. Қазақы үлгімен сөйлесеңіз, қазақтың өзі ашатын жерінің бәрін ашып күледі.
Черногория деген елді не Қаратау дей алмай, не Монтенегро дей алмай, тіпті жергілікті жұрттың өз тіліндегідей Црна Гора деп айтпай, жақын жұрттың ыңғайына жығылып келеміз. «Таяу Шығыс», «Қиыр Шығысыңыз» мұрты бұзылмай ол тұр. Сонда қашан дүниетанымымыз атам қазақтың үлгісіне сәйкестенбек? Римді – Ұрым, Азовты Азау деген бабалар бүгінгі ұрпағы не деп жүргенін түсінбес еді тіпті…
Айта берсек, әңгіме көп…
Есей Жеңісұлы,
"Айқын" газеті
5149 рет оқылды
