Биыл Қостанай, Ақтөбе облыстарында киіктердің белгісіз себептерден қырылуы тағы орын алды. Ғалымдар оның себебін пастереллезға, біреулері ракетадан аққан гептил деген отынға жапты. Осы жағдайға байланысты менің сөзіме ғалымдар құлақ аса ма, аспай ма, оны өздері біледі, дегенмен ойымды ортаға салуды жөн көрдім.
Бала кезімізде әке-шешемізге мал бағуға көмектесіп өстік. Көктем айы жауын-шашынды болса, жайылымда «шытыр» деген шөп қалың шығатын. Және де ол шөп қой, ешкі сүйсініп жейтін «қоңырбас», «мортық» деген шөптермен аралас өсетін. Шытыр шөбін жеген малдың іші кеуіп, аузынан ақ көбік ағып өледі. Әкелеріміз қой соңынан жіберерде «малды шытыр шыққан жерге жаймаңдар» деп әдейі ескертетін. «Егер шытыр жеп, іші кеуіп өлейін деп жатқан малды көрсең, 5,6-ыншы қабырғаларының арасына істік тығып, ішіндегі желін шығарып жіберіңдер» дейтін еді. «Түйе малы жесе артынан жел шығара береді. Бұндай кезде түйені қуалау керек. Болмаса іші кеуіп өледі» – деп алдын алу шараларын да айтып жіберетін. Шытыр жауын-шашын көп болатын көктем мезгілінде қаптап шығады. Қауіпті кезі – мамыр айының 15-30 аралығы. Содан кейін дәнін шашып қурап қалады. Жауын-шашын аз кезде көп шықпайды.
Шытырдың көп шыққан жерінде адам баласы да ұзақ отыра алмайды. Себебі исі өткір, ащы, басың айнала бастайды. Бұл шөптің шығатын жерлері – шөлді, жартылай шөлді жерлер (Қостанай, Ақтөбе, Батыс Қазақстан облыстары).
Өткен жылдағы Батыс Қазақстандағы, биылғы жылғы Қостанай, Ақтөбе облыстарындағы киіктердің қырылу себептері осы жағдайға ұқсайды (жауын-шашын мол болды, киіктердің қырылуы мамыр айының 15-30 аралығында көрініс берді және де өлген киіктердің іші кеуіп, аузынан ақ көбік аққан). Киіктер пастереллез ауруымен ауырса, мамыр айының 30-ынан кейін де ары қарай неге қырыла бермейді? Гептил болса, сол маңдағы жан-жануардың бәрі қырылып қалуы керек қой?!
Алдыңғы жылы эфирде Тоқтар Әубәкіров киіктердің қырылу себебiн Кеңес заманында бактериялық қару шығарған Арал теңізіндегі Возрождение аралына сiлтеді. Ағамыздың батырлығына бас иеміз. Бірақ қолында нақты дәлел болмаған соң, бұған да сене алмайды екенсіз. Возрождение аралының іргесіндегі Арал қаласының және сол ауданның адамдары да, малдары да дін аман. Теңізден балығын аулап, тіршіліктерін жасап жатыр. Суы ащы болса да киіктері сол теңізден су ішеді (Сексеуіл стансасының маңында, Арал теңізінің іргесіндегі Үстірт жазығында киіктер бар). Теледидардан ғалымдар сөйлеп, жағдайды түсіндірмек болып жатыр. Бірақ бірде-біреуі аталарымыз бен әкелеріміздің өмірден түйген тәжірибесіне назар аудармай отыр. Егер мамандар киіктердің неден қырылғанын анықтағысы келсе, назарды өлген киік ішінен шыққан шөпке және жайылымға аударуы керек.
Болашақта киіктерді аман сақтап қалу үшін көктем уақытында алдын ала шытыр шөбі қалың шыққан жерлерден киіктерді алыстату қажет. Осындай шараларды қолданбасақ, келешекте киік атаулыдан мүлдем айырылып қалуымыз мүмкін. Өмірі киік көрмеген халықаралық мамандар олардың неден қырылғанын анықтап береді деп жүріп, ен даламызда шашылған киіктің қураған қу мүйізі мен қу сүйегін ұстап қалмайық.
Аян АЛДИЯРОВ,
Қостанай облысы.
6192 рет оқылды
