Түркістан шаһарында ойға алған бір шаруам бар еді. Сол істі тындыруға ерініп жүргем. Сөйтіп жүргенде тарихшы Зікірия Жандарбек ағам хабарласып: «Пайғамбар жасына келіп, зейнетке шықтым. Құран оқытып кішігірім ас берем. Сен де аста бол» деді. Екі қоянды бір оқпен ату үшін, көне қалаға аттанып кете бардым. Көздеген ісім бітті. Ертесіне ел-жұрты асқа жиналды. Ет желінді. Тірілер тойды. Құран оқылды. Әруақтар риза болды. Қонақтар тарады. Ел аяғы басылған соң ағаммен жеке отырып, біраз сұхбат құрдым. Сұхбатты пост етіп жазып, мәңгіліктің сандығына салып қояйын дедім. Мен:
- Ал, аға, зейнетке шықтыңыз. Жұмысты қойып, Яссауи бабаңыз сияқты қылуетке кетесіз бе, енді?
- Жоқ, қылуетке кете алмаймын. Жұмыс істей берем.
- Неге?
- Жұмысты тастауға болмайды.
- Неге? Ақшаға мұқтажсыз ба? Зейнетақы аз ба?
- Зейнетақы көп емес. Бірақ жалақыға да тәуелді емеспін. Құдайға шүкір, бала-шағам бар. Қарасып тұрады. Ортан қол қазақы қоңыр тіршілігім бар. Бірақ басқа бір нәрсе жұмысқа байлады.
- Не нәрсе ол?
- Теология кафедрасында Яссауи ілімін насихаттап, жастарға үйрететін маман қалмады. Кетсем жастардың конфессионалды бір танымға ұрынып қалу қаупі бар. Соның алдын алу үшін амалсыз өлгенше позициямда нық тұруға міндеттімін. Кейде «бәлкім, өмірлік миссиям осы шығар» деп те ойлаймын.
- Кешіріңіз, студенттер медреседе емес, университете білім алмай ма? Академиялық білім алушы маман қалайша конфессионалды дінге байланады? Неге олар маманның емес, молданың оқуын оқи салмайды?
- Міне, мәселе сонда! Негізі дұрыс айтасың. Академиялық білім алушы студент ешқандай діни танымға ырық бермеуі керек. Кез келген дінге объективті қарауға міндетті. Өкінішке орай танымы таяздар академиялық ілімнің әділдігін ысырып тастап, бір дінге бекіп алады. Сосын субъективті діни көзқарасын молдалар сияқты жұртқа таңады.
- Онда несіне теолог маман дайындап жатырсыздар? Университетті медресеге айналдыра салмайсыздар ма?
- Қайтесің енді, байқамасаң солай болып та кетеді. Былтыр ілім қуып, бір жыл Анкарада кітап кеміріп жаттым. Бір жылдан соң келсем студенттерім медресенің шәкірті құсап «анау ширк, мынау бидғат, анау адасу, мынау таза Ислам» деп дүмшелер сияқты лағып отыр. «Қайран менің еңбегім» деп жылап жібердім. «Естерің дұрыс па? Халықты надандықтан құтқарып, оқу-ағартуды дамытудың орнына, өздерің надандыққа олардан бұрын батыпсыңдар ғой. Сендерді академиялық ілім иесі дейді. Сендер барлық танымды бейтарап позициядан барлайтын діни экспертсіңдер. Сонда ғана зайырлы қоғамның тепе-теңдік заңы сақталады. Мамандықтарыңды имамдар даярлайтын діни курспен шатыстырып алғансыңдар ма?» деп әбден ренжідім. Қазір тек бүлінгенді қалпына келтірумен әуре болып жатырмын.
- Жыл сайын неше маман дайындайсыздар? Солардың арасынан неужели біреуі сіздің ілімге қызықпайды? Яссауи іліміне көңіл қояр бір шәкірт табылмады ма?
- Өкінішке орай табылмады. Жастар бұған қызықпайды. Ғылым - инемен құдық қазғандай қиын іс! Көбі молда сияқты құрғақ мораль айтқанды жақсы көреді. Уағыз айтуға көп білімнің керегі жоқ. Былтыр Жаңақорғанның өте алғыр, білімді бір жігіті болған. Оған да «Әй, сен бала басқаны қой. Одан да мына Яссауидің жолын зертте. Елге түбінде осы ілім қайырлы болады» дедім.
- Келісті ме?
- Жоқ. Ол: «Ағай, айтып жүргеніңіз жақсы зат. Елге түбінде осы ілім пайдалы. Бірақ сіздің жолға түссем, маған өсу жоқ. Мен жаспын. Қызметте өсіп, Астанаға барғым келеді. Яссауи жолына кедергілер көп. Құр босқа өмірімді қор қыламын. Тыныш қана биліктің ығымен кете берейін» деп ашығын айтты. Міне осындай конъюктурщиктер Яссауи жолының тоқырауын тездетеді. Бірақ «Өспесең өспе. Есесіне елге қызмет қыл. Содан артық бақыт жоқ» деп қалай айтасың? Бұл іс махаббатпен жүзеге асса ғана өміршең болады.
- Одан басқа шет елге оқуға жіберген шәкірттер жоқ па?
- Шет елі бар болсын. «Ойбай Түркияға барса ілімге қарық болады» деп біраз баланы жібергенбіз. Қайдағы қарық болған?! Мүйіз сұраймыз деп құлақтан айрылдық. Түркияның рақат өмірін көрген соң көбі елге келуден бас тартты. Кейбірі грин карта алып, АҚШ-қа кеткісі келеді. Қазақстаннан көңілдері қалған. «Елде әділдік жоқ. Өміріміз қор болады» деп зар илейді. Елге келеді дегендерінің өзі діннің тәпсір, мухаддис, кәләмші деген саласына бұрылып кетті. Яссауи ілімі тағы да далада қалды.
- Мүмкін олар шынымен де шетке барған соң көздері ашылып, сіздің ескірген ілімнен перспектива көрмейтін шығар? Басқаны былай қойғанда «Яссауидің зікірін айтады» деген атақты зікірші менің өзім кейде «Әй, осы көкем де қайтпайды екен. Діннің басқа да тараптарын қопаратын уақыт болды ғой» деп ойлаймын.
- Әй, баламысың деген. Сені де зікірші дейді-ау. Барып тұрған таяз молданың өзі екенсің. Кім айтты саған «Яссауи жолы ескірді» деп? Бұл ілім ескінің қалдығы дегенді қайдан алдың?
- Енді қалай десек те қазір 21 ғасыр. Тек «Яссауидың жолы», «Яссауидің ілімі» деп отыра беру ұят шығар? Қалай болғанда да дін деген кең ауқымды қамтитын құдіретті құбылыс қой. Мен де қазір өткенге байлана бермей келешекті игерейік деген позияцияда тұрмын.
- А, ұсталдың ба, бала? Осыдан бір ай бұрын Алматыдағы қызым ЛОГОТЕРАПИЯНЫ маған салып жіберген. Кітапты мұқият оқып шықтым. Сонда «Тарихи Тізбек» деген бөлім бар. Сол бөлімнің мазмұны былай. ЛОГОС деп аталатын объективті МӘН барлық тарихи кезеңді түйреп өтіп, күллі адамзат тіршілігін бір ғана тізбекте құлатпай ұстап тұр. Яғни АДАМ ата мен ХАУА ананың мойнына жүктелген рухани міндет: бүгінгі заман адамының да иығында жүк болып тұрады. Сол жүкті жауапкершілікпен арқалап өмірден өтпесек, өмір шіркін мағынасыз ит тіршілікке айналады деген. Біреу Тарихи Тізбекке кіруге жүрегі дауаламаса ол тізбекке емес «Үзбекке» енуге мәжбүр. Үзбекте адам емес құрт-құмырсқа, жан-жануар тіршілік қылады. Құмырсқа көктемде тұқымды жарып шығып, жердің бетіне шыққанда «алдыңғы бабалар қалай өмір сүрді? Не үшін күресті? Олардың рухани тәжірибесін қалай аламыз? Бізге не аманат қалдырды?» деп бас қатырмайды. Инстинкпен өркениетті өмір сүре береді. Құдай миына бәрін салып қойған. Сол себепті де Тәңірім айуаннан «аманат қайда?» деп жауап алмайды. Жауапты адамнан алады. Өлген соң Алланың сұрағы «Аманатты не қылдың?» деп басталады деп сенемін. Көрдің бе - адам ерекше мақұлық! Адам ғана «Бабалар не аманаттап кетті? Рухани эстафета не? Келесі ұрпаққа не табыстауым керек?» деп толғанады. Сондықтан мен үзбекке кіріп, өткен заманмен ісі болмай, бүгінімді ғана күйттеп жата беретін құрт-құмырсқа емеспін. Мен АДАММЫН! Адам болғандықтан да «бір заманда осы далаға ҚҰТ, КИЕ, БЕРЕКЕ дарытқан бабаларым не қалдырып кетті? Нені аманаттады?» деп түнімен дөңбекшіп ұйықтай алмаймын.
- Ойпырмай, кәдімгі Логотерапевт бопсыз да қалыпсыз-ау? Аударған біздер мұнша терең ұқпаған едік.
- Айттым ғой жаңа «шала молдасың» деп. Ол үшін саған да менікі сияқты терең тарихи таным керек. Франклдың тілімен айтқанда Тарихи Тізбекке қорықпай кіру қажет. Ол да батырлықты талап ететін ірі МІНДЕТ!
- Жөн екен. Онда мынадай сұрақ. Бұл тізбекке қалай кірдіңіз? «Аталар аманатын» зерттегенде «Насабнама» жазбаларын жарыққа шығарумен танылдыңыз. Кітабыңыз академиялық ортада мойындалып, Мәскеуде басылып шықты. Насабнама деген не? Оған қалай келдіңіз?
- Ол былай. Мен Түркістанда туып өскем. Бала кезден өзбектермен аралас-құраласпыз. Бала күнімде «өзбек басқа халық. Баяғы жаугершілік заманда мұнда әр түрлі себеппен келіп, қоныстанып қалып кеткен» деп ойлайтынмын. Өсе келе олардың туысқан екенін ұғасың. Бірақ бұлардың неліктен өзгеше этнос болып қалыптасып кеткенін ұққан емеспін. 1988 жылы Махмутхан деген бір ағам «Әй, Зікірия, арабша оқыған мамансың. Түркістанда бір қожаның үйінен ескі қолжазба табылған. Соны оқып бере ме деп сұрап жатыр. Оқи аласың ба?» деді. Мен келістім. Үйіне бардық. Қожа сандығын ашып, қалың теріге оралған ұзын қағазды шығарды. Арабша жазылған. Ежіктеп оқып отырмын. Мағынасы түсінікті. Ағам: «Түсінесің бе?» деді. Сәл батылсызданып: «Иә, түсінетін сияқтымын» дедім. Ағам сөзге келген жоқ. Бір қойды алып кеп, атып ұрды да «Біссміллә» деп бауыздап жіберді. Ет асылып, Құран оқылған соң «Ал, Зікірия, саған ақ жол! Сен осы ескі деректерді сөйлетумен шұғылдан» деп бата қылды. Содан бастап мен НАСАБНАМА деп аталатын ескі шежірені оқып, аударып, зерттеп, ғылыми айналымға салумен «ауырдым». Сол шежірелер туған жердің тарихына көзімді шырадай ашты.
- Сонда көзіңіз не нәрсеге ашылды.? Не көп, шежіре көп? Бірақ ол адамды жалықтырып жіберетін жүздеген бәлкім мыңдаған адам есімдері емес пе?
- Ай, балам-ай, балам-ай, мұншама білімсіз болармысың? Кім айтты насабнамада адамның атынан басқа түк жоқ деп?
- Енді шежіреде не болушы еді басқа?
- Қызықтың бәрі сонда жатыр.
- Нақты?
- Оқып отырсаң нағыз Тарихи Тізбектің жуан ортасына енесің. Ислам дінінің Түркістан топырағына қалай келгені, түркі тайпаларының тұңғыш рет түркілік танымына сәйкес мұсылмандық мемлекетті қалай құрғаны туралы таратып жазады. Мұндай деректі жер бетінен таппайсың. Әсіресе таза түркілер құрған Қараханидтер дәуіріне қатысты ең маңызды деректер осында сақталған. Адам атадан бері келе жатқан Рухани майданның қақ ортасына кіріп кеткендей қаның қызып, арқаң қозып, әруақтанып кетесің. Мысалы былай деп басталады. Біздің пәлен деген ханымыз Отырар қаласында туын тікті. Оның пірі Яссауи еді. Ол Яссауиден ақыл кеңес сұрап, батасын алмай жорыққа шықпайтын. Кейін қайтыс болған соң Отырар қаласының Шығыс жағына жерленді. Немесе біздің ханның да дұшпандары теріс жолды насихаттап, айналасына ор қазды. Басшымыз сасқан жоқ. Қорқып шегінген жоқ. Бір Тәңіріге сиынды да қан майданға аттанды. Оның түген-түген деген сенімді қолдаушылары бар еді. Олар да аянып қалмады. Мұсылман дінін қорлаған тарсаларды аяған жоқ. Ілімді қорғау үшін қашқан жаудың ізінен қуып барды. Тәңірісі жар боп ол жеңіске жетті деп сол кездегі оқиғаны баяндап кете береді.
- Оу, бұдан не ұқтыңыз? Бұл кәдімгі соғыс емес пе?
- Кәдімгі соғыс емес. Ілім үшін болған нағыз рухани майдан. Насабнаманы оқып отырып, ертедегі соғыстардың барлық себебі экономика емес екенін ұқтым.
- Ол кездегі көшпенді ел үшін шұрайлы жайылым мен мыңғырған малдан басқа не керек?
- Сен өзің нағыз коммунист бопсың да, қапсың ғой. Баяғыда Карл Маркс «атаң» солай деген еді. «Адамдар бай мен кедейге бөлінеді. Үстем тап өкілдері еңбекші тапты қанайды. Еңбекші тап теңдікке жету үшін революция жасайды. Сол кезде соғыс басталады» деді.
- Ал? Ол да дұрыс қой. Қазір де қазақ қоғамы бай мен кедейге бөлініп, әлсіз тарап мықтымен тіресе алмай зорға тұрған жоқ па?
- Не ал? Несі дұрыс? Соғыстың бәрі тамақ үшін болады деп кім айтты? «Тәңір үшін талас» теориясы қайда кетті? «Өркениеттер қақтығысы» қайда қалды? Балам, бері қара. Өзің Логотерапия бойынша Франкл адамды үшке бөледі дейсің. Яғни адам үш өлшемнен құралады. Биологиялық денесі. Психофизикалық қабаты және Рухани өзегі. Осы үш денесінің бір мұқтаждығы өтелмесе адам невроз болады. Мазасы қашып, өзіне өзі симай тықыршиды. Сонда не, сеніңше адамдар 21 ғасырда ғана рухани өлшемге өтті де, орта ғасырда мал бағып, ет жеп, мақсат-мұратсыз лағып жүрді ме? Орта ғасыр қазағы «Өмірге не үшін келдім? Тәңірі алдымда не парызым бар? Аманатым қайсы?» деп ойланбады дейсің бе? Онда Адам атадан бері келе жатқан Хақтың ілімін қайда қоясың? И вообще, сен айтып жүрген зікірлер орта ғасырдың жемісі емес пе? Әулие-әнбиеден қалған рухани мирас қой бұл құндылықтар. Орта ғасыр адамы мәдени майданға шыққан жоқ, ол кезде тамақ үшін ғана талас болды десек пайғамбар не үшін соғысып жүр? Пайғамбар тамақ үшін тартысты ма сонда?
- Әрине олай деп айта алмаймын. Сөз жоқ, көнеден келе жатқан рухани мирасты тұтына береміз. Дегенмен мұндай логикамен тарих жасау қаншалықты қисынды?
- Әбден қисынды. Насабнаманы оқығанда нағыз мәдени майданның көкесін көресің. Көне түркіден келе жатқан дала заңдарын фанаттар жалған дінмен қирата бастағанда Яссауи шайхылары оларға қарсы өре түрегелді. Олар сол ескі дәстүр мен ғұрып үшін жан алысып, жан берісті.
- Нақты не дәлел мен мысал айта аласыз?
- Тереңге кетпей-ақ бәріміз білетін Жеті ата тәртібін алайық. Қазақтар ежелден араға жеті ата салмай жақыннан қыз алмайды. Мысалы, сен қазір 4-5 атадан қосылатын туысыңмен құда бола аласың ба?
- Жоқ, әрине.
- Көрдің бе, мүмкін емес. Ал, неге құда болмасқа? Заңмен тыйым салынбаған. Туысына үйленді деп үкімет соттамайды ғой? Ең бастысы жастар бір-бірін сүйсе болды деп ырқына жіберіп қойып, отыра бермейміз бе?
- Олай ойлаудың өзі миға симас еді.
- Дұрыс. Миға симайды. Бұл идея XXI ғасырда миыңа симай тұр. Ал орта ғасырда ше? Ол кезде туысына үйленген адамды алаш жұрты аттың құйрығына байлап өлтіреді.
- Оны бәрі біледі ғой. Оның несі жаңалық?
- Сен бала асықпа. Мені тыңда. Қазіргі өзбек жұрты қабыл көрген Нақышбандия тариқаты осы салтқа тыйым салмаған. Сарттар әзірге дейін туысына үйлене береді. Орта ғасырда араб-парсы дәстүріне бас ұрған біреу «Жеті ата деген далбаса. Шариғатта бола береді. Бұл надан қазақтың оттаған әңгімесі. Әзіреті Әли де қарындасы Фатимаға үйленген. Пайғамбар тыйым салмаған нәрсеге қазақ қайдан тыйым салушы еді? Үйлене беріңдер» деп пәтуа берген. Осы бір рет болған инцидент салттарына еніп кетті. Соның кесірінен ақыл-есі кем балалар көп туылaды. Бұл ауру оларға мына соғды-тәжік мәдениетінен жұқты. Әйтпесе ақылды адам Әли мен Фатиманың некесін бұлжымайтын үлгі етіп ала ма? Себебі ол кезде пайғамбар дұшпандарына қызын ұзата алмайтыны анық нәрсе. Сондықтан Алла тарапынан да оған қарсылық болмады деп түсінемін. Бірақ бұл неке Исламның қатып қалған доктринасы емес қой. Ол үлгіні басқа халыққа Исламның бұлжымас ережесі ретінде жапсыру дұшпандық болар еді!
- Не дәлел?
- Дәлел - біздегі өзбектер! Олардың бәрі кәдімгі қазақтың ру-тайпалары. Мысалы Түркістандағы өзбектер «9 атамнан бері осында тұрамын. Мына қазақтар қырдан көшіп келіп, мазамызды алды» деп налиды. Ал қазақтар болса «7 бабамнан бері Түркістанда тұрамыз. Ата-бабамның бүкіл моласы осында. Мына өзбектер қайдан ғана келіп алған?» деп ренжиді. Ал шындығында ешкім ешқайдан көшіп келмеген. Қазақ та, өзбек те ата қонысында отыр. Тек 3-4 ғасыр бұрын бабалары екі түрлі діни танымға бой ұрды. Содан бастап Яссауи шайхыларының етегінен ұстағандар қазіргі қазаққа айналды. Нақышбандияның сарттарына қол бергендер өзбектенді.
- Оған не дәлел?
- Дәлел жетеді. Мен өзбек қожаларының шежіресін оқимын. Тоғызыншы яки оныншы атасына барғанда сол маңдағы бір атақты АТАҒА барып тіреледі. Сосын қазақ қожасының шежіресін алып оқимын. Ол да тура солай. 8-ші яки 9-шы атасына барғанда олар да тура сол АТАҒА барып тоқтайды. Екеуінің шежіресі бірдей. Аталары ортақ. Себебі бірнеше шежірені алып салыстырып қарасаң бірдей шығады.
- Сосын, олардың сарттанған тұсын қалай ажыратасыз?
- Рухани пірлерін тексерем. Пірі тәжік болса қазақтар сарттанып, ақыры өзбекке айналады. Пірі Яссауи шайхы болса қазақтана түседі. Мысалы мына Түркістанның шетінде бір өзбек ауылы бар. Шежіресін мұқият оқып шықтым. Бәрінің түп атасы Тәуке ханның бас уәзірі Бархы Атаға тіреледі. Олардың жартысы қазіргі Қостанай облысында АЛТАЙ АРҒЫНДАРЫН құрап отыр. Олар «біз таза қазақпыз. Арғын болсаң алтай бол» деп мақтанады. Мына жақты солардың аталас туыстары «қазаққа еш қатысым жоқ. Таза өзбекпін» дейді. Қай бір жылы осы Алтай Арғындары Түркістанда аталарына арнап үш рет ас берді. Екі рет арқадан келген қазақтар, бір рет түркістандық өзбектер ас берді. Ақырында шежірені тарқатып қызық болды. Өзбектер жағы шежірені көрген соң «қой, қазақ болайық. Жеті атамызды түгендейік. Паспорт ауыстырамыз» деп қыбырлап жүрген.
- Ауысты ма енді?
- Жоқ. Меніңше ауысқан жоқ. Қаптаған құжаттан милары ашып кетті. Сосын шаршап қоя салды. Тағы бір дәлел. Түркістан, Сайрамдағы өзбектер ол бер жағы. Оларды кей қазақ «Өзбекстан жақтан көшіп келді» деп ойлауы мүмкін. Онда мына Созақ жақта, Қаратаудың арғы бетінде бір өзбек ауылы бар. Үкімет оларға өзбек мектебін ашып берген. Олар Созақта не істеп жүр? Өзбекстаннан бір ауыл Қаратауға көшіп барды дегенге кім сенеді? Отырықшы өзбекке ол жақ түк те ыңғайлы емес. Олар қоңыраттың бір тайпасы. Бір заманда бір бабасы тәжіктің бір піріне қол берген. Соның ақыры мынау болды. Айтпақшы, Шәнжархан, саған сұрақ қойсам.
- Сұраңыз.
- Осы сенің орыс мектебінде оқып, орысша оқыған туыстарың бар ма?
- Бар. Үшінші ағамның үйіндегі жеңгем Ресeйде оқыған. Үш баласын да орысша оқытты. Өзара орысша сөйлеседі.
- Сол ағаңның балалары ауылда өлім-жітім той-томалақта салт-дәстүрге араласа ма әлде ат-тонын ала қаша ма?
- Жоқ, ала қашпайды. Түгел қатысады. Әкеміз қайтқанда барлық діни ритуалға бастан-аяқ белсенді қатысты. Оларға өкпем жоқ.
- Міне, көрдің бе бала, тіл деген дін танымдай соншалықты қауіпті емес. Діни таным ортақ болса екі тілде сөйлеп жүріп ортақ дәстүрді атқарып, қара шаңырақта жинала бересің. Этнос солай қалыптасады. Керісінше діни таным өзгергенде ағайынды адамдар бір дастарқанның басында ас ішпейді. Бірін бірі кәпірге теңеп, төбелесіп тебіседі. Этнос осылай ыдырайды.
- Мынау расымен де қызық әңгіме екен. Тарқата түссеңіз.
- Енді мына қызыққа қара. Салафизмді қабылдаған қазақ жылдап емес, бір-ақ күнде, керек десең, бір-ақ сағатта өзгереді. Ол сол күні қазақ боп туғанына қарғыс айтып шыға келеді. Бүкіл қазақы салт пен санадан бас тартады. Ағайын-туысымен аралас-құраласты сол күні үзеді. Өзінен басқаны кәпір санайды. «Пейіште бәрі араб тілінде сөйлейді екен. Неге араб болып тумадым» деп қорланады. Киім үлгісін ауыстырады. Ұлдары балағын кеседі. Қыздары бүркенеді. Осыдан соң көз жанары жарты жылда өзгеріп, ақиланып, нұры айнып, жүзінен мейірім емес ызғар шашып тұрады. Сақалды да басқаша қояды. Ата-анасы қойған қазақша аттарын өшіріп, жаңа есімдермен қайтадан паспорт алуға тырысады. Бала-шағасына сахабалар мен халифтердің есімдерін береді. Мынадай фактіге назар аудар. Өзің аға тұтып жүрген ана Қанат Тасыбеков ағаңа қара. Сол қазақ елу жасында ана тілін меңгерді. Орысша тілінің шыққаны оның қазақы бастауына оралуына анау айтқандай қиындық туғызбады. Бірінші кітабын қарашы, қазақтың барлық салты мен дәстүрін шағып тұрып орыс тілді ортаға таныстырып берген. Сондықтан мен діни танымды реттеуді бірінші кезекте тұрған проблема деп санаймын. Тіл екінші мәселе.
- Да, мынау қызық болды ғой.
- Солай, бала. ХХІ ғасырда діни танымын ауыстырған қазағың бір күнде араб боп кетеді. Өзің салыстырып қара. Орта ғасырда рухани дүниесін парсының піріне ұстатқан қазағың үш ғасырда сарт болмағанда несі қалады?
- Жарайды солай болсын делік. Болар іс болды. Енді олар өзбек боп жүре берсе болмай ма? Толеранттық деген сияқты?
- Өзбек бола ма, қазақ бола ма әрине оны өзі таңдайды. Бірақ бір мәселе бар. Қазақстанда «өзбек пен қазақтың теке-тіресі» деген рухани ауру бар. Қазақ орыспен құда болса аса қатты өкінбейді. Бірақ өзбекке қыз берсе намыстанып өле жаздайды. Неге? Былай қарасаң өзбек бізге ең жақын халық. Күні кеше бөлінген. Себебі қазақтың тарихи жадында мың жылдан бері келе жатқан Иран мен Тұранның мәдени майданы сақталып қалған. Мәдени майданда тәжіктер өзбекті жеңді. Мына қызыққа қара. Қазақстанның өзбектері Өзбекстандағы қазіргі өзбек тілін бұрынғыдай еркін түсіне алмайды. Себебі соңғы 25 жылда сарттар парсы тілінен мыңдаған сөзді айналымға салды. Олар бізден алыстап барады. Түркілік танымдағы таза өзбектер шарасыз хәлде. Оларда билік жоқ. Тәшкенге барсаң «мынаны бізде өзбекше бүй деп айтады» дейді. Түбін тексерсең парсының сөзі. Оларға «Құдай үшін өзбекше демеші. Тәжік тілінде де. Өзбек тілі деп қазақ тілін айтады» деп түзетем. Бұрындары «Дарий тілінде сөйлейтін үш мемлекет бар. Олар: Иран, Ауғанстан, Тәжікстан» дейтін. Енді бір 25 жылда олардың қатарына төртінші болып Өзбекстан қосылады. Егер Қазақ билігі осы Тарихи Тізбекті тірілтіп, Яссауи шайхыларының мәдени айқасын сауатты түрде қолға алып, Тарихи Тізбекті тірілткенде Қазақстандағы өзбектерді толық болмаса да жартылай қазақтандырып қоюға болушы еді. Түп атасын дұрыс таныса олар қазақ болуға қарсы емес. Бұл - елдегі өзбек-қазақ теке-тіресін бейбіт жолмен шешуге болады деген сөз. Керісінше бұл ерегіс басылмай тұр. Бұның арты жақсылыққа апармайды.
- Сіз сонда осы процесc бұрын да болды дейсіз ғой?
- Күмән жоқ! Ұлы далада 100 рет соғыс болса, соның кем дегенде 30 % руханият үшін болған. Қазір бұл майдан әлеуметтік желіге көшті. Діни танымына қарай қазақтар бірін бірі шайнап отырады. Бір топтың саны басым түсіп, саяси күшке айналғанда екінші топты қудалау белең алады. Енді осы діни танымына орай адамды аямайтын қуғын-сүргінді орта ғасырға апар. Ол кезде қазіргідей Конституция атымен жоқ. Екі тарап кәдімгі майданға кіреді. Тарихқа қара. Шыңғысхан Отырарды шапқанда Яссауи шайқылары түгел Шыңғысхан жағында болды. Маған ол түсінікті. Парсылардың езгісіне түсіп қалған түркілік пірлер түркі тектес Шыңғысханнан пана тапты. Сол кезде Отырардың әкімі болған Қайырхан - Хорезм шахтың туған қайнысы. «Хорезм Шах» деген титулына қарап-ақ оның парсы екенін біле бер. Неге оның патшалық титулы Шыңғысхандікі сияқты «ХАН» деп аталмайды? Отырардың ханы Білгені Үргеніштің сұлтаны тұтқынға алып, айдаладағы Иранның Ниса қаласына апарып басын шапты. Білге деген атының өзі-ақ оның түркі текті екенін білдіріп тұр. Осы оқиғаның арғы жағын логикамен ұға бер. Билік ауысқан соң мешіт пен медресе сияқты қоғамдық институттар парсылардың қолына өтті. Қайырхан Отырардағы Яссауи шайқыларын қудалап, қаладан бездіріп жібереді. Ондай процесс орта ғасырда емес, қазір де жүріп жатыр. Қазақстанда үкіметке тәуелді ресми діни орталыққа басқа танымдағы имам, молдалар қазір де жолай алмайды. Мысалы қанша жерден ғалым болса да Қайрат Жолдыбайды ығыстырып шығарғаны сияқты. Ол кезде де Отырарда ахуал соған ұқсас болды. Осылайша әбден есірген парсылар Отырарда Шыңғысханның сауда керуенін тонап, елшілерін қорлап жіберді. Бұдан соң Шыңғысхан парсыларды аяған жоқ. Қуалап жүріп өлтірді. Яссауи шайқылары арада елші болып, басқа қалалардың қирамауына ықпал етті. Содан кейін Алтын Орда дәуірінде Яссауи мәдениеті күш алып дәуірледі. Себебі Өзбек хан Яссауи жолын дұрыс көрді. Өзбек ханның Яссауи жолына бет бұруына ең ірі ықпал еткен тұлға - Баба Түкті Шашты Әзиз болатын. АҚШ-тың дінтанушы ғалымы Дэвин ДиВуис Баба Түкті Шашты Әзиздің діни ықпалы жайлы тұтас бір монография жазып шыққан. (Зікең бұл жерде 1994 жылы Пенсильвания унвиерститетінен «Islamization and Native religion in the Golden Horde. Baba Tuklas and conversion to Islam in Historical and Epic Tradition» деген атпен басылып шыққан Дэвидтің еңбегін айтып отыр) Өзбек хан оның ілімін мемлекеттік идеология дәрежесіне көтерді. Сондықтан мен бергі тарихтағы Керей мен Жәнібек сұлтандардың Әбілқайыр ханның ұлысынан діни танымның себебінен бөлінді деген концепциямнан бас тартпаймын. Әбілқайыр нақышбандия тарихатының сарттарына қол берді. Керей мен Жәнібек дала заңына қайтамыз деді де Яссауи шайқыларымен бөлініп шықты. Бөлінгендер «ҚАЗАҚ» деп аталатын жаңа атты иеленді. Сол атпен тарихта келе жатыр.
- Әбілқайыр неге өйтті? Неге өзіне жақын Яссауи шайқыларына қол бере салмады?
- Себебі Яссауи жолы бойынша ханға абсолютті билік берілмейді. Ханды Яссауия шайқылары сайлайды. Сайлағандар билікті тежеп, қазіргі парламент сияқты ханды бақылап отырады. «Дала демократиясы» деген феномен содан шыққан. Ал, нақышбандия пірлері, яғни сарттар ханға шексіз билік береді. Сондықтан билікқұмар адамға өз жұртының мүддесі соқыр тиынға да керек емес. Оған билігін сақтап қалуға септесетін топ болса жетіп жатыр. Мұнафықтарды сарайға жинап алып, билігін нығайта береді. Хан ордасынан пана тапқан діншілдер ылғи «Патша Алланың жердегі көлеңкесі», «Патшаға қарсы келгенің - Аллаға қарсы келгенің» деген сияқты идеологияны елге таратады. Осылайша билік бір ғана адамның қолына көшкенде оның арты неге апарып соғарын мен айтпай-ақ өзің де біліп отырған шығарсың?
- Иә, біліп те, көріп те отырмыз.
- Білсең, көрсең сол ендеше. Соғыстың бәрі мал үшін болмайды. Руханият үшін де болады. Оның мысалын пайғамбармен ұқтырдым. Барлық шайқас тек мал үшін болды десең пайғамбарға тілің тиеді. Мұхамбет пайғамбар уахи алғанға дейін экономикалық жағынан жақсы тұрмыс кешті. Хадиша екеуі сауданы сәтімен дөңгелетті. Меккенің қалталы азаматтарының бірі еді. Керісінше қалай ол уахи алып, Исламды уағыздап бастады, солай тақыр кедейге айналды. Адал жары Хадиша екі жылға созылған қысым кезінде ақыры аштан өлді. Сонда не, пайғамбар шылқып отырған жерінен, кедей атанып, аштан өлу үшін майданға кірді ме?
- Сонда Алтын Орда хандары шексіз билікке жету үшін батырларды емес, діншілдерді көбірек қолданды ма?
- Бала, бері қара. Сауыт киіп, кару асынған батырлар қан майданда ғана керек. Ал діни уағызшылар кез келген уақытта қажет. Орта ғасырды қоя тұр. Қазіргі тарихқа назар сал. Күні кеше Қазақстанда ЖЕР ДАУЫ болды. «Шет елге жер сатылады» дегенді естіген халық көшеге шерулетіп шықты. Үкімет оларды Жаңаөзендегі сияқты әскермен басқан жоқ. Патша сарайынан пана тапқан діншілдер әманда елді адастыруға дайын тұрады. Қазақтың барлық салт пен санасын ширкке балап жүрген «бұлбұлдар» аяқ астынан қазақ жұртының қамын жеп шыға келді. Үстеріне қазақтың ою-өрнегі салынған оқалы шапанды киіп алып: «Уа, халқым сабыр сақталық. Патшаның әміріне қарсы келмеңдер. Дүрлігіп көшеге шыққаннан пайда жоқ. Одан да мешіттерге барып дұға етелік. Дұғадан басқа нәрсе көмектеспейді» деп әлеуметтік желіде пост жазып, ТВ арналардан жарыса сөйлеп жатты. Бұл оқиға ХХІ ғасырда болып жатыр. Елді ақымақ қылудың түрлі құйтырқы амалдарын білетін саяси технологтар «Жер дауында» классикалық әдіске жүгінді. Ұлтын сатқан екіжүзді діншілдерді Билік қажетіне қолданды. Олар да өздерінің билікке адал екендерін дәлелдеуге барын салып бақты. Мына Түркияның қазіргі диктаторы Ердоған да солай. Билігін имамдар арқылы ұстап отыр. Имамдар жұма намазында жамағатына қаратып «Ердоғанға дауыс беріңдер» десе, шаруасы бітіп жатыр. Ауыл-аймақтағы миллиондаған намазханның дауысы ірі қалалардағы көзі ашық, бірақ әманда саны аз интеллегенцияның дауысын басып тастайды. Сондықтан диктатура орнаған елде діни лидер болып өмір сүру қашан да болсын рақат. Үкіметтің заказын орындасаң - шылқып өмір сүресің. Бірақ олардың ақиреттегі хәлі нешік боларын айта алмаймын...
- Жарайды, тарихтағы Нақшбандия тарихаты парсыдан келді де орта ғасырда Алаш жұртына мәдени соққы берді делік. Бірақ енді ескі дауды қоздырып не керегі бар? Мысалы қазір де нақышбандия жолында жүрген сопыларды білемін. Бәрі де қазақтар. Әлеуметтік желіде белсенді. Бірақ олар туыстарына үйленіп, немесе билік үшін күресіп жүрген жоқ қой. Өздері ақиқат деп тапқан дін үшін айқасып жатыр. Әруақ культін қызғыштай қориды. Бұның несі жаман?
- Дұрыс, оны мен де білем. Олардың пірлерімен де жолығып, сөйлесіп тұрам. Бірақ бір нәрсеге көңілім толмайды.
- Не нәрсеге толмайды?
- Бұларда мәдени тоқырау бар. Қазақ мәдениетін тұтас алып қарайтын терең таным жоқ. Түп атасын Яссауиден таратады. Бірақ Яссауи шайқылары тудырған рухани, мәдени өнімдерді тұтас тұтынбайды. Мысалы терең ілім-білімді айтпағанда ән, күй, жыр, терме, дастан, поэзия, проза дегенге өте шорқақ. Тек қана шариғат пен тарихаттың аясында тартысады. Бұл - мәдени майданда жеңілдің деген сөз. Сауатты көзі ашық адамдар оларға сырттан қарап «Орта ғасырда қалып кетіпті» деп мысқылдайды. Негізі діннің дұрыстығы мәдени өніммен өлшенеді.
- Нақтырық, нені айтасыз?
- Мысалы былай. Мен көне қолжазба оқимын. Сол бойынша мәдени шкаланы анық көремін. Яссауи шайқылары билікке ықпал етіп бастағанда көне түркілік рух тіріліп шыға келеді. Мәдениеттің барлық саласында даму байқалады. Ауыз әдебиеті мазмұны жағынан байып кетеді. Ең қызығы - Яссауи шайқылары халықты ассимиляцияға ұшыратпайды. Керісінше басқаның өнімін өзіне сіңіріп, төл танымына бейімдеумен күшейеді. Сол себепті де мәдени экспансияны тоқтатуға үлес қосқан кез келген ТҰЛҒАНЫ – Яссауи жолын жалғастырушы деп танимын. Кез келген діни жамағатқа барып: «Жиналып құлшылық қылғандарыңа он бес жыл болды. Осы уақытқа дейін халық тұтынатын қандай мәдени яки рухани өнім бердіңдер?» деп сұрасаң саудасы бітіп жатыр. Бір де біреуі жауап бере алмайды. Дін дұрыс болса: мәдениеттің дамуына үлес қосуы керек. Нағыз рухани көсемдер шеттен құндылық импорттап қана қоймайды. Керек десең экспорттайды. Ал біздің діни көсемдер идеяны тек сырттан импорттайды. Өздері өндірмейді. Экспортқа ештеңе шығармайды. Бұрыннан бар құндылықты қолданбайды. Керісінше жояды. Қысқасы қазіргі Ауғанстан сияқты ел болғысы келеді.
- Діні дұрыс болса мәдени танымды күшейтеді деген ойды тарқата кетсеңіз.
- Мысалы, Абай мен Шәкәрімді-ақ ал. Маған олардың Яссауи туралы дерек қалдырғаны маңызды емес. Мен үшін олардың қазақ мәдениетін байытқан әрекеті маңызды. Хәкім Абай Шығыстың неше түрлі жауһарлары мен Лермонтовты аударғанда тура бір қазақтың төл өнімі сияқты аударған. Ал, Шәкәрім қажы Қожа Хафизді аударғанда «Шарап» деген сөзді «Қымыз» деп өзгерткен. Бұл қос ғұлама осыншама ілім-білімде жүйрік бола тұра, күнделікті тіршілікте қазақ салтымен өмір кешкен. Ал, ұнамаған салты болса оны радикалды жолмен емес, білімнің қуатымен реттеуге тырысқан.
- Е, сол екен ғой, 2002 жылдары сіздің бір студентіңіз «Зікірия ағай қызық адам. МузАртты Яссауи жолын жалғастырушы деп айтады» деп күліп жүретін еді. Сол осы екен ғой.
- Сендерге күлкілі шығар. Маған олай емес. Есіңде болса 2001 жылы Қазақстанның эстрадасы өлімші хәлге жеткен. Тыңдайтын есі дұрыс бір әні қалмаған. Қайда барсаң да сарттың әні сайрап тұрады. Алматыдағы Республика сарайында кілең сарттар концерт беретін. Парвиз Назаров, Юлдуз Усманова деген сияқты сарттар қазақ жастарының кумиріне айналған. Шымкентте тойға барсаң қазақтар тек өзбекше ән айтып, өзбекше билейтін. Басы «Бәригалдан» басталып, соңы Ялланың «Бака-бака байымен» аяқталатын. Міне сол кезде сахнаға МузАрт шықты да бәрін эстрада алаңынан ығыстырды. Содан бастап қазақ әндерін шырқау модаға айналды. Оның арты «Ән мен Әнші» деген үлкен жобаға ұласты. Қазір Парвиз да, Юлдуз да біздің жастарға кумир емес. Естуімше қазір МузАрттың діни танымы өзгерген дейді. Соған орай олардың да мәдени ықпалы ендігі кезде басқаша болады деп болжаймын.
- Әншілердің ықпалы керісінше болады дегіңіз кеп отыр ғой?
- Сөз жоқ, солай! Арабтық танымға бой ұрған әншілер көне түркілік рухты көтеретін жыр стилінде ән салудан бас тартады. 1991 жылдары «Роксонаки» ескі жырларды жаңа жанрда шырқап, көне дәстүрге жан бітірген. Ол дәстүр қайтадан өліп барады. Енді араб-парсы стилінде уағыз-өлең айту күшейеді. Дұшпан да пышақты қай жерден қадау керегін жақсы біледі. Әманда ең ауыр соққыны мәдени қабатқа береді. Мәдениет тозғанда адамдар жұртымен, ұлтымен мақтана алмайды. Өзін қор сезінеді. Көрмейсің бе, Досмамбеттің жырларын қобызбен шырқайтын баяғы батырымыз қазір не күйге түсті? Ол 20 жыл бұрын жыр айтқанда түркі баласының арқасы қозатын. Сол феномен қайда кетті қазір? 2000 жылы Сиднейде чемпион болған боксшылар «ӘРУАҚ!» деп ақырған еді. 2016 Риода жеңген боксерлер рингте сәжде жасап, «Мен әруаққа табынмаймын!» деп мәлімдеді. Бар жоғы 16-ақ жылда осындай болды. Одан бөлек айтыс ақындарына қара. Олар езілген халықты рухтандырудың орнына діни уағыз айтып, сахнада елді конформизмге шақырып отыр. Айтыс демекші, Янушкевичтің күнделігін оқып қара. Сол жерде 19-ғасырдағы екі қазақтың айтысын көзбен көріп, тәптіштеп тұрып жазады. Қазақтың қос ақыны ежелгі Вавилондағы патшалардан бастап, Мысырдағы перғауындарды еске салып, бүкіл пайғамбар қиссасынан бері қарай таратып насихат айтты дейді. Қазіргі айтыс ақыны қиссаның не екенін біле ме екен?
- Сонда діни экспансия әлі тоқтаған жоқ дейсіз ғой?
- Жоқ. Тоқтаған емес. Тоқтамайды да. Осылай үздіксіз жүріп тұрады. СССР-дің кезінде темір перде тартылып, шекаралар жабылғанда бізге арабы-парсы тарапынан мәденм экспансия жоқ сияқты көрінген. Темір перде түріліп, шекара ашылған соң ежелгі мылтықсыз майдан тез арада арнасына қайта түсті. Оның айқын дәлелі мынау. Қазір Яссауи жолынан бас тартып, арабтық танымға бой ұрған жас қазақтар жаппай шет елге барып білім алып жатыр. Ақылшы ағалары АҚШ-қа, Англияға артынан іздеп барып, оларға уағыз айтып, миларын тұрақты «тазалап» тұрады. Олардың арабтық танымға адал болуын қатаң қадағалап отыр. Сондықтан Батыста білім алушы «иманды» жастар Отанға оралған соң демократиялық қоғам құрады деп дәмелену – ақымақтық! Меніңше олар коммунист қазақтар сияқты өз ұлтының тарихи жады мен рухани танымын жоюға шындап кіріседі. Олар Яссауи жолынан бас тартқан күні-ақ халқының мүддесін сатып жіберген. Мен не үшін Яссауиді жақсы көрем? Не үшін оған өмірімді арнадым, білесің бе?
- Иә, не үшін?
- Себебі, Яссауи кезінде де тура осындай сатқын уағызшылар ел ішінде қаптаған. Жастарды араб, парсы нәсіліне табындыратын мұнафық сарттар өріп жүрді. Елдің бәрі оларға табынып, садақа-зекетін соларға апарып берген. Түркі нәсілін адам қатарына санамаған. Қазіргіше айтқанда осы өңірге дискриминацияның көкесін орнатқан ғой.
- Сосын?
- Сосын, тарих сахнасына Яссауи шықты. Түркінің ұлы ұстазы араб пен парсының жалған имамдары жұқтырған бүкіл рухани кеселді қоғамнан жойды. Жүрек көзін ашатын Хикмет ілімін түркі баласынан олардан артық игермесе кем білмейтінін іс жүзінде көрсетті. Шариғат айтып дауласатын догматиктерді ілімнің күшімен тас-талқан қылды. Керек десең діни полемикаға түсу үшін алыстан іздеп келген Баба Машын деген бір фанатикті ағашқа байлап қойып, қамшымен сабап-сабап есін жиғызып, өзіне мүрид етіп алған. Былайша айтқанда жынын қағып алған ғой. Яссауи ежелгі түркілік салт пен санаға КИЕ дарытып, мәңгілік құндылыққа айналдырды. Дала заңдарын Құран рухымен үндестіріп, Исламның түркілік жаңа формасын әлемге сыйлады. Ислам өркениеті түркі мәдениетімен тағы да байыды. Әйтпесе «түркі тілі дымға жарамайды» деген әңгіме сол кезден бар еді. Бұл көзқарас әлі тірі. Орысқа, Арабқа, Ағылшынға бас ұрғандар «Қазақ тілі дымға жарамайды» деп жиі айтады. Өзің ойлап қара, соңғы 25 жылда діни экспанцияның тілге деген ықпалының күшейгенін мынадан біл. Харам, Халал, Хиджап, Ақи, Ухти деген сияқты арабы сөздер айналымға еніп жатыр. Басқаны былай қой, атам заманнан бері Алла деп келе жатқан Құдай атын «Аллах» деп өзгертті. Оны өзгерткен жалпы жұрт емес, мүйізі қарағайдай филолог ғалымдар! Абай өлеңдеріне ревизия жасап, Алла сөзін «Аллах» деп өзгерткен де сол ұятсыздар. Көзі ашық деген ғалымдар ана тіліне осындай сатқындық жасаған соң қара халықтан не күтесің? Есіңде болсын, ұлтты сату – бір әріпті сатудан басталады! Әйтпесе, есі дұрыс адам «Аллах» деп айтқызумен руханиятты көгертем деп ойлай ма? Көне қолжазбаны қарап отырсаң АЛЛА сөзі сирек кездеседі. Қолжазбада ТӘҢІР деген сөз көп қолданылған. Қазір муфтиятың осы «Аллах» сөзін Алла деген қалпына келтіру үшін арнайы пәтуа шығарып әуре боп жатыр. Ауызашар деген әдемі қазақы сөзді «Ифтар» деген араб сөзі ығыстырды. Аға, Інішек, Бауырым деген қаратпа сөздер адыра қалып, «АҚИ» деген араб сөзі еніп үлгерді. Осының бәрі адамның өз нәсілін қорсынудан шыққан бейшаралық. Болмаса нәсілді, ұлтты, ана тілді адамға Құдай береді. Тағдыр деген сол. Осы Алла берген тағдырыңа қарсы шығу, оған риза болмау – Құдайға қарсы шыққанменен тең деп білем.
- Бұл енді расында қызық үрдіс. Орта ғасырда мақұл делік. ХХІ ғасырда Саудияға табыну деген ұят қой.
- Ұят емес, кәдімгі қауіп бұл. ХХІ ғасырда интернет дамыды. Үйіңде отырып басқа елді барлай аласың. Араб әлемінің қандай былыққа батқанын интернет ашық көрсетіп жатыр. Арнайы барып жасырын түсірген видеоматериалдар Саудияның бүкіл былығын айдай әлемге паш етті. Сонда да сорлы қазақ соларға бас ұрады. Қыздарын сылап-сипап өсіретін қазақ мәдениетінен бас тартып, әйел затын малдан да бетер төмен ұстайтын сондай қараңғы қоғамға қызығу үшін: адам қандай дәрежеде надан болуы керек? Енді өзің ойлай бер: - интернет жоқ орта ғасырда осы надандық қай деңгейде болды. Ол дәуірде де біздің жұртта арабты көрсе, Құдайды көргендей қалтырайтын қуыскеуделер толып жүрген. Олар сол кезде «Мынау ширк, анау бидғат» деп көне түркілік бал-бал тастарды қиратумен Исламды сіңірмекші болған. Қожа Ахмет атаң сондай есалаңдардың есін жиғызған ғой қысқасы.
- Енді тағы бір сұрақ. Қазір Яссауи жолын оқытатын деген классикалық ілім ошағы жоқ. СССР оны толық жойды. Бертінде жылт еткен сәулені Үкімет тағы да таптап тастады. Енді қазақ мәдениеті жойылды деп білеміз бе? Осымен қазақ халқының адамзат тарихындағы тәуелсіз тіршілігі соңына тақады ма? Көне түркілік даралығын сақтай алмаған күйі кім көрінгеннің құлы боп құриды ма? Болжам солай ма, қалай?
- Толық жойылды деуге сәл ерте. Есіңде болсын. Яссауи жолына қауіп негізінен діни тараптан болады. Яссауи ілімінің сәулесі әлі де мәдениеттің көп саласында сақталып тұр. Дәстүрлі әншілер, термешілер, әсіресе жыршылар сол аманатты арқалап келе жатыр. Одан бөлек қазақ тілі үшін күресіп жатқан кез келген көз ашық маман – Яссауи жолының жоқшысы. Мысалы ғылымдағы Асқар Жұмаділдаев, тілдегі Қанат Тасыбеков, әдебиеттегі Мұхтар Мағауиндерді Яссауи жолының модерн дәруіштері десе де болады. Мен сен сияқты Яссауи жолын тар аяда түсінбеймін. Сен ғой ол зікір айтқан қазақты ғана Яссауи іліміне бет бұрған деп танитын. Ал мен Яссауи жолын тұтас Қазақстанның шеңберінде, мәдениеттің барлық қабатында барлаймын. Яғни, құндылық атаулыны - мейлі ол тіл болсын, мейлі ол дәстүр болсын, мейлі ол әдеби мұра болсын - сақтауға тырысып, сол үшін жанын аямайтын қазақтың бәрін Яссауи ілімінің мұрагері деп білемін. Ғылымда оларды «ақ күштер» деп атайды. Яғни кез келген мәдени экспанцияға қарсы тұрушы зиялы жұртты солай деп атайды. Әзірге қазақтың жанын да, барын да, нарын да жауға бермей жағаласып жатқан батырлар - осылар! Ақ күштердің саны кеміп, арабшылдар мен сарттар жағы саны жағынан үстем түсіп, мәдениет пен әдебиеттің барлық саласын толық жайлап біткенде: – ҚАЗАҚ мәдениеті де, Яссауи жолы да толық өлді деп санауға болады. Одан кейін бұл елде жыр-дастан айтылмайды. Хикмет атаулы ұмыт болады. Әруақ культін еске салатын барлық мазар көзден ғайып болады. Салт пен сана надандықтың сарқыншағы саналады. Оны солай деп болжау қиын емес. Қазірдің өзінде-ақ орта ғасыр әдебиетіне қатысты жинақтардан Яссауидің атын да, затын да алып тастау қарқынды жүріп жатыр. Осы күні-ақ Яссауидің атын өшіруге батылы барған қорқаулар күшіне мінген соң, Яссауидің мавзолейін де есебін тауып құлата алады деп ойлаймын. Олардың бір «батыры» неше жылдан бері «Маған салса Яссауидің кесенесін бульдозермен сүріп тастар едім» деп 1997-ші жылдан бері мәлімдеп жүрген. Сол армандарына жетуі де мүмкін. Күштінің арты диірмен тартады деген атаң қазақ.
- Бұл қорқынышты болжауды болдырмаудың жолы бар ма?
- Бір ғана жолы бар. Ілім қуған жастар Яссауи жолына қызығып, оның қалдырған құндылықтарын игеруі тиіс. Яссауи жолын жалғастыру деген – діншіл зікірші болу деген сөз емес. Ол үшін әлгі айтқан АҚ Күштер құрамын нығайтып отырса жетіп жатыр. Сол кезде күш теңеліп, мәдени экспация әлсірейді.
- Енді бір сұрағым бар. Яссауи жолын зерттегенде ескі араб тілі мен парсы тілін меңгеру бәріне шарт па? Оны сұрағаным сіз монографияңызда көбіне ауыз әдебиетін қолданғансыз. Ол қалай сонда?
- Жалпы мен академик ғалымдар ауыз әдебиетіндегі деректерге қалай күмәнмен қараса, мен де тура сол деңгейде жазба дерекке күмәнмен қараймын.
- Неге?
- Себебі көнеден жеткен қолжазба шүбәсіз иман келтіретін Алланың уахиы емес. Оған 100% сеніп, соған ғана сүйеніп, ғылыми пайым жасау қате деп білемін. Өз басым араб-парсы мәдениеті ықпал еткен аймақтардан табылған деректерге толық сенген емеспін. Сарттар қағазы мен қаламы қолында тұрғанда өзіне ыңғайлап, не болса соны жазып қалдыра берген. Бір қолжазба дерек табылғанда «Бұны кімдер жаздырды? Бұл қолжазбаны қалдырған адамның артында кім тұрды? Жылнамашы кімнің мүддесіне орай жазды?» деп сұраймын. Қазіргі заманмен салыстыр. Мысалы қазір саяси маңызы бар, яки танымал қоғамдық тұлға туралы мақтаулы яки даттаулы мақала шықса, көзі ашықтар бірден «Бұны кім жаздырды? Бұның артында кімдер тұр? Не үшін жаздырды?» деп сұрайды. Саяси ньюхы мықтылар қай мақаланың артында қандай топтар тұрғанын бірден айырады. Мысалы үкімет заказной мақала жаздыру үшін қаншама блогерлерді жалдап, солардың қолымен, аузымен жалған идеяларды халыққа таңады. Былайша айтқанда манипуляция жасап отыр. Тағы бір мысал. Фейсбукте биыл Яссауи туралы 100 пост шықты делік. 10 пост Яссауиді мақтап жазады, 90 пост қарғап жазады. Себебі әлеуметтік желіде Яссауиді қаралайтын сатқындардың қарасы көп қой. Ақшалары көп болғандықтан олар антияссауилік насихатты қарқынды жүргізеді. Арада жүз жыл өткен соң бір ғалым шығып, 21-ші ғасырдың басындағы деректерді академиялық әдіспен тексерсін делік. Әлбетте, ол Яссауиді қаралап жазған посттарды жазба дерек ретінде алар еді. Сосын «21-ші ғасырдың басында Яссауи түк те танымал болмаған. Оны қазақтар жек көрген. Бәрі оны жек көрген. Ол елді адастырушы сопы болған» деген қортынды шығарады. Ал шындығында Яссауидің ілімі мен салт-санасы миллиондаған қазақтың жүрегінде өмір сүріп жатыр. Ал, бұл фактілер жазба деректі ақтарғанда назарға ілікпейді. Сол себепті жазбашадан көрі ауызша дерекке көбірек сүйенем. Халықтың нағыз мұңы, зары, көңіл-күйі, рухани атмосферасы, дүниетанымы жырда, қара өлеңде, аңыздарда, мақал-мәтелдерде, ертегілерде дұрыс сақталады. Хикмет ілімі адамға не үшін керек? Осы ауыз әдебиетіне сақталып тұрған абстарктілі МӘН мен МАЗМҰНДЫ қапысыз айырып үшін керек!
- Сіздің академилық ортадағы әріптестеріңіз осы көзқарасыңызды қолдай ма? Дұрыс көре ме?
- Жоқ. Көбі күліп қарайды. Кемдігін тез табады. Концепциямның әлі де кенже қалған шала тұстары барын мойындаймын. Ғылым шексіз. Ол мәңгі зерттеле береді. Сондықтан оған аса қатты алаңдамаймын. Қайбір жылы бір әріптесім «Әй, Зікірия, сенің «Яссауи орта ғасырда Орта Азияда өте танымал болды. Бүкіл Түркі әлемі оны пір деп таныды» деген теорияң тас-талқан болды. Шығыс Түркістаннан көне дерек табылды. Ол жерде «Яссауи түк те танымал емес. Оның дінге ықпалы шамалы болды» деп анық жазылған» деп келіп тұр. Осындай подходқа жыным келеді. Ал, не бопты солай жазса? Орта ғасырда кім не оттамады? Не, сол Шығыс Түркістандағы бір медреседе отырған әділетсіз бір сарт сол деректі Алладан уахи алып жазыпты ма? Бұл кәдімгі тарихаттардың теке-тіресі. Ол күрес әлі жүріп жатыр. Түркі нәсілін тұқырта беру үшін өзге жұрттың жазғыштары аузына келгенін оттаған. Олар керек десең «Яссауидің ұстазы Жүсіп Хамадани болған» деп те жалған дерек қалдырған. Өтіріктің ең сорақысы осы шығар! Бала, бері қара, Яссауи өле-өлгенше Хамаданимен ұстасып өткен. Хамадани парсы болған. Яссауи таза түркі. Яссауи көне дала заңдарын Құран рухымен суарып, ана тілінде хикмет жазып, өз жұртын рухани іліммен қандырған адам. Ұлы дала даналығын шашпай-төкпей Түркі нәсілін Ислам өркениетіне апарып жалғаған нағыз ҒҰЛАМА! Ал, Хамадани деген кім онымен салыстырғанда? Яссауиге ұстаз болса даңқы неге жер жармаған? Әрі беріден соң «Диуани Хикметте» Яссауи өзіне ілім үйреткен барлық ұстазының атын атайды. Оның ішінде Хамаданидың заты тұрмақ, аты да жоқ. Сонда не, Яссауи ұстазының атын кітабына жазбайтындай оңбаған адам ба еді? Елдің бәрі атам заманнан бері Арыстан Бабты оның ұстазы деп біледі. Есімі Диуани Хикметте жазылған. Оның шағын кесенісі Шәуілдірде тұр. Ел ішінде «Арыстан Бабқа түне, Қожа Ахметтен тіле» деген ғибратты сөз қалған. Осының өзі «бірінші ұстазыма құрмет көрсет. Сосын барып маған кел» деген әдеп пен ізетті білдіріп тұр. Неге бірінші Хамаданиге барып түне демеген? Осы ма енді жазба дерекке сену? Осы ғылым ба, енді? Сондықтан Яссауи жолын зерттегенде мен ең бірінші назарға қазақтың ауыз әдебиетін аламын. Осы позициямда өлгенше табан тіреп тұра берем.
- Біздің сұхбат тым писсимистік нотада аяқталған сияқты. Сонда да үміт сыйлайтын нәрсе жоқ па? Яссауи хикметтері қазақ жұртының жүрегіне қайта оралатын күн бола ма? Солай үміттенуге себеп бар ма?
- Жарайды, үмітсіз сайтан деген ғой. Үміттеніп көрелік. Меніңше ерте ме, кеш пе қазақ жұрты Диуани Хикметке оралады. Яссауи ілімі 21-ші ғасырға өте қолайлы болмақ. Себебі бір заманда ол ілімін көшпенді халыққа ыңғайлап жасады. Яғни Құран мен хадистің рухани жауһарын жыр, өлең, тақпақ, мақал, мәтелге ендірумен санаға сіңіруге тырысты. Көшпелі жұрт мешіт, медресе соғып бір қоныста ұзақ отырмайтын. Сондықтан ілімді аңыз-әпсана мен жыр-дастанның формасында жаттап алып, жүрегінде тербеді. Қазір де көшпелі заман қайта орнаған сияқты көрінеді маған. Қазақтар жұмыс іздеп қайда бармай жатыр? Сапырылысқан бір адам. Болашақта мешіт пен медресе адамның кеудесіне көшуі мүмкін. Мысалы Еуропа жұрты сияқты. Олар да 20-шы ғасырда «шіркеу адамның жүрегінде болсын» деп жаңа бағытқа бет бұрған. Ерте ме, кеш пе қазақтар да сол әдіске жүгінеді. Дұрысы – ата-бабасының бұрынғы сүрлеуіне қайта түседі! Яғни «хикмет ілімі мешітте емес, жүректе болсын» деген танымға оралады. Мешітті, Құранды, медресені жүрегіне қондырған мұсылман үшін Құдайдың әр күн жұма, әр түн қадір түні, әр бір қария Қыдыр болып сезіледі. Яссауидің хикметіндегі «Түнді көрсең қадір біл, Қартты көрсең Қыдыр біл» дегені осыдан шыққан.
- Соңғы сұрақ. Яссауи күллі түркі баласының пірі болған дегенге не дәлел? Себебі кейбір кісілер осы пікірге күмән келтіріп, «ары кетсе оның ілімі Қазақстанның ар жақ бер жағы» дейді.
- Қолжазбаны қозғамай-ақ қояйын. 1962 жылы он жасар бала едім.
Әлі есімде, сол жылдары Құрбан Айтта Түркістанға адам қаптайтын. Әрісі Уфа мен Қазаннан, берісі Әзербайжан мен Түркіменстаннан мың-мыңдаған намазхандар ағылатын. Ең көбі Өзбекстаннан келетін. Сол кезде түркіменнің жүні жалбыраған папахасын бірінші рет көріп таңғалушы едім. Жыл сайын үйге құдайы қонақтар келіп, «Айт біткенше үйлеріңе түнеп шығуға рұқсат ет» деп бізде түнеп шығатын. Айт намазы оқылғанда Түркістанның көшесінен адам өте алмайтын. Мейрамнан соң көкпар тартылатын. Совет Өкіметі бұл үрдістен қорыққан сияқты. 1964-65 жылдан бастап осы лек кілт тоқтады. Шамасы Кремльде «ТҮРКІЛЕР тағы да Түркістанда Яссауидің басына жиналып жатыр. Бастары бірігіп, күш алып кетпей тұрғанда тез тоқтатыңдар» деп жасырын жиналыс өткізген сыңайлы. Сосын айт намазында Түркістанға баруға рұқсат етпеген. КГБ олардың жолын кесті. Артынша көкпар тартуға тыйым салды. Осылайша Құрбан Айтта қаптап келетін қонақтар да көзден ғайып болды. Енді осының тарихи тізбегін әрі қарай өзің тарқатып ал.
- Рақмет, аға! Сізбен сұхбаттасып, біраз нәрсені білдім. Көңілім кірден аршылып, жадырап қалдым. Онда мен баяғыша Яссауидің зікірін айтып жүре берем ғой, дұрыс па?
- Иә, зікіріңді айта бер. Бірақ онымен шектеліп қалмай қазақ мәдениетінің басқа да қабаттарына тереңірек үңілуді үйренсең, масатыға құндыз қондырғандай қатып кетуші еді. Өйтпесең нақышбандилер сияқты тұйықталып қаласың.
- Мақұл!
PS: Бұл тарихшы, деректаншуы Зікірия Жандарбектің субъективті көзқарастары. Бұл кісіні және еңбектерін «академиялық зерттеудің тәртібін жиі бұзады. Теориясы - шикі. Ауыз әдебиетінен тарих жасау - орынсыз» деп айыптаушы ғалымдар да баршылық. Бірақ бір қызығы, Батыс ғалымдары оның кей көзқарасын өте жылы қабылдайды. Тіпті,Яссауи жолын 9 жыл Түркістанда жатып зерттеген АҚШ ғалымы Брюс Приватский (қазақ тілін шебер меңгерген) Яссауи жолы мен Қазақ дүниетанымы туралы қалың монографиясында (Бұл еңбек тек ағылшын тілінде жазылған) Зікірия Жандарбек жайлы және оның кей көзқарасы туралы бірнеше жерде таратып жазған.
Сұхбаттасқан Санжар Керімбай.
Ұлт порталы
37680 рет оқылды
