МЕН
Қаламға және оның жазуына серт!..
Құран – 68 сүре, 1-аят.
Бисмиллаһ ир-рахман ир-рахим! Өзіңе тура баста…
Шытырман. Яғни, менің еншілі өмірім мен таңбалы жазуым. Бастан өткен ғұмырдың көңілдегі суреті. Қаламға ілінген жазудың жүректегі жүгі. Тұтас ғұмыр емес, бедерлі белестер ғана. Бар жазу емес, дертті толғаныстар ғана. Өмір — арқау, жазу — өрмек. Екеуінің тумысы бір — Менің өзім. Мен. Мен… Кіммін? Ешкім білмейді. Өз ұғымым да бұлдыр. Анық ақиқаты: тегім — кісі, дінім — ислам, нәсілім — түрік, ұлтым — қазақ, ұраным — Алаш, есімім — Мұхтар, сойым — Мағауин, туған жылым — миләди 1940, бүгінгі жасым — елу алтының үстінде…
Өте ұзақ ғұмыр кешіппін. Өмірдің көбі өткен, азы емес, әлденендей бір бөлшегі ғана қалған. Абай атам айтқандай, келер заманың — көк тұман. Сәуле көмескі, үміт буалдыр. Сен… сенің кесімің әуел бастан белгілі. Тозаңнан жаралдың, топыраққа айналасың. Ештеңе өзгермейді. Бірақ… ұрпағың бар емес пе! Бүкіл ұлысың, ұлтың алдындағы тар кешу немен тынбақ? Азаматыңды қажытып, жеткініңнің жігерін құм қылып, бәсіре байлығыңды талапайға салып, жұртыңды біржола тоздырып бара жатқан заманға қарсы тұрар қайла бар ма? Сен білмейсің. Білсең де жүзеге асыра алмайсың. Сенің білгенің, қолыңнан келері жазу ғана еді. Сонымен қанағат таптың. Сонымен өміріңді ұзарттың. Кеудеңді басқан кер заманда қасірет, зардың өзі күш беріпті. “Мен сияқты ерлерді — Жаратты ма екен құдайым — Қайғыдан шіріп өлерге,— Кейінгі туған бала үшін!..” Бұл — Қазтуған — Мұрат. Сен малдандың, бірақ осы деңге жеткенше, яғни, қайғыдан шіріп өлмес бұрын бар запыраныңды ақтарып кетпек едің.
Сен, тіпті, жаңа бастаған бала кезіңнің өзінде осы ғасырдағы ең ұлы, ең зарлы тұлға Мағжанның тағдырына қызықтың. Азапты өліміне емес, соған дейін бәрін айтып үлгергеніне. Сен ұзағырақ жасадың, кеңшілікте болдың, бәрібір айтып үлгермедің.
Енді міне… бас байлаулы қалса да, ауызға ерік тиген заманда, өзегің талмай, өмірің түгесілмей тұрып қолың қалтырапты. Сенің ең соңғы серпінің — советтік империяның түбіне жеткен Август бүлігінен үш күн бұрын жарыққа шыққан “Сары қазақ” болыпты. Кейіпкердің заманға лағынет айтқан керез сөзімен бітетін еді ғой: “Қарғыс! Қарғыс атсын! Көріңде өкір! Қан жалдап тудың, қанға тұншығып өл! Адамзат тарихындағы ең қаралы, ең қапас, зұлмат заман, халықтардың қарғысы атсын сені!” Содан соң: “Бұл сөздер XX ғасырда барынан түгел айрылған ең бақытсыз қауым — алаш жұртының аузында табиғи әрі зілді естіледі екен” — деп түйіндепсің. Өз түйінің, өзіңнің керез сөзің бола жаздапты! Ақталма! “Қазақ тарихының әліппесі”— жиырма жасында жүрек түбіне түскен, отыз бірдеңе жыл бойы бұғып, бұлықсып жатқан Жоқтау жырының бір сәтте ғана лап етіп сыртқа шыққан көрінісі — кейін жазылса да, өткен күн есебіндегі еңбек, жарар, қажетті кезінде жарыққа жеткіздің, бірақ бар кетігіңді толтыра алмайды. Ал соңғы бес жылда аттың жалы, түйенің қомында жүріп таңбаға түскен екі әңгіме мен алты-жеті мақала — асса екі айлық қана жұмыс.
Саған сол тар күндердің өзінде күш берген немене? Сенім болса керек. Өзіңді өте жақсы көретін едің. Мен жазбасам, қазақ әдебиеті тұралап қалады, мен күреспесем, ежелгі мұра біржола ұмытылады, атаның аруағын арқалап жүрген — жалғыз өзім, алаштың мұратын келер ұрпаққа жеткізетін — Мен, Мен ғана, Мен болмасам, ұлысымның ырысы ортаяды, ұрпағымның көкірек-көзі ашылмайды, Мен, Мен… деп ойладың. Аз ба, көп пе, бар жасаған еңбегің — осы. Сенімнің көрінісі.
***
“Алдаспанның” азабы, “Көк мұнардың” дауынан соң, қалжаураған, талыққан бір кезеңде — 1972 жылдың соңғы күндерінде, жазу үшін емес, сейілу үшін Переделкиноға келіп түсіп едім. Екі күн ұйықтап, бар дертімнен арылып тұрған соң, 1 январь күні қайтадан ала қағазға жүгіндім. Қаламды нық ұстап, ұзақ та емес, қысқа да емес, тиесілі төрт күнде “Архив хикаясы” деген әңгіме жаздым. Тағы бес күнде тағы бір көлемді әңгіме жазылды. Содан соң екі күн тыныс жасап, “Бір атаның балалары” деген хикаятқа кірістім. Ең бастысы — осы сапарда болашақ “Аласапыран” романындағы қысқы көріністердің нобай суреті көңілге тоқылды.
Тағы бір өзгеше шығыс — 1980 жылы тамызда болыпты. Осы бір айда, бір айдың алғашқы күндерінде “Аласапыран” романының тағдыры шешілді. Көктемнің соңы, жаздың басында бірінші бөлім —”Қазақ даласы” қағазға түскен еді. Ойдағыдай дерлік. Бірақ роман діттеген межеге жету үшін берік жұлын, үзілмес арқау керек еді. Оның үстіне, ең қиыны болмаса да, шатағы мол Сібір кезеңіне тіреліп тұрмыз — жүрек күпті. Көңіл алаң — Алматыда мектеп жасындағы үлкен қызымыз, қасында жамағайын туыс, ересек тағы бір бойжеткеніміз бар, екі кенже — үш жасар, екі жасар кішкентай қыз бен ұлды бағып қалған. Ортаншы үш ұл мен бәйбіше қасымда, бірақ тыныс үшін емес, жұмыс үшін келіп едім.
Бізге шағын коттедждің үстіңгі қабаты — жалғас екі бөлме тиді. Жатын орын жайлы, ас дәмді. Ата-бабамның жұрты қасиетті Қырымда, көгере мұнартқан Қарадағтың етегінде, саялы, бау-бақшалы Көктөбел ойысында, бұдан мың жыл бұрынғы табиғат аясында, сүттей шымырлаған Көк теңізде сегіз күн шомылдым. Дәт бекіді, қуат артты, көңілдегі бұлт сейілді, көкіректегі зар — болат қаламның ұшынан ақ қағазға құйылуға әзір болды. Бұдан ары бөгелсең — егінің күйіп кетеді.
Тоғызыншы күні таңертең аруаққа сыйынып, қолға қалам алдым. Тақырып һәм алғашқы сөйлем: “Адам-Атадан Ораз-Мұхамедке дейін”. Болды. Ұстыныңыз да осы, арқау, жұлыныңыз да осы. Бунин айтқан кеп бар: “Мұздай қалыпта суық ақылмен жазу керек”, — деген. Сол сәтте менің жүйкем мұздай суық, қолым болаттай берік еді. Сонымен қатар енді “Аласапыран” деген кітаптың бас-аяғы бүтін, сом дүние болып шығарына да нық көзім жетті.
Аллаға мүнәжат етіп аз ғана бөгелдім. Содан соң, сәл-пәл толқысам керек, орнымнан тұрып кеттім. Бөлме ішінде бес-он қадам ерсілі-қарсылы жүріп, қайтадан столға отырдым. “Иә, Аруақ!.. — дедім. — Иә, Аруақ!..” Қаламымды сияға матырдым. Сол беті, тоқтаусыз, бір қалыпты, сабырлы серпінмен он сегіз күн жаздым — қайтар күні саяттың соңы, Ертіс айдынына аққу қонған көрініске жеткен едім. Үш күндік үзілістен соң Алматыда ары қарай жалғасқан романның бірінші кітабы қоңыр күзде таза тәмам болды…
***
Дәтке қуат бір сөз — “Жыланның үш кессе де кесірткелік халі бар” — депті қазақ. Өмірде солай шығар, өнерде өлшем — кесіртке емес. Жылан — яғни әуелгі қалпыңыз. Тым құрыса жарты кесімге ұмтылыңыз. Мүмкін, бүтінге жақындарсыз.
Қазақтың: “Үмітсіз — шайтан”, — дегені тағы бар. Сол үмітпен жарты болмаса да, үшек қуатымыз қалғанына сеніп, қайтадан қалам ұстадық. Ол қалам нәр тауып, күш алуы үшін өзіміз қырық жыл бойы қабырғасын тұрғызған көне сарайға үңілеміз. Аумағы қанша, ауданы қанша, ол жағын қазбайық. Сәні мен сұсы туралы баға — ертерек. Ағынан жарылып айтарым — мен өзім тұрғызған бұл сарайдың оннан бір бөлігін де игере алмаппын. Бәлкім, жиырмадан бір бөлігін пайдаланып үлгерген болуым. Әуелде кемі жүз жылға есептелген құрылысты толық жүзеге асыру мүмкін де емес екен. Бірақ жиырмадан бірі емес, оннан бірі де емес, тым құрыса төрттен бірін, үштен бірін кәдеге жаратуға тиіс едім. Не керек, Сарайым Сарай-ақ еді. Тастан қаланған емес, Сөзден қаланған. Құламайтын, тозбайтын, өшпейтін, мәңгі жасайтын құрылысқа айналуға тиіс жоба болатын.
Жобаның аты — “Алтын дәптер” еді. Яғни, жазу жазылған, жазу жазылатын дәптер. Алтын емес, кәдімгі тор көз, қарапайым қағаз. Мұқабасы да әшекей, өрнексіз — жұқа қара дерматин. Әуел баста, мұқабадан кейінгі сыртқы бетіне “Шимайлар” деп жазылған екен. Яғни, ойға келген әртүрлі шығармалардың сұлбасын таңбалауға арналған. Уақыт оза келе әуелгі атауын тарта сызып, үстіне байыппен, қалың әріптермен “Алтын дәптер” деп жазыппын.
Бұл тор көз, қалың қара дәптердің бүгінгі ғұмыр-жасы — отыз бес жыл болса керек. Студент кезде басталған. Бірінші беті “Сюжеттер — 1960-1961″ деген тақырыппен ашылыпты. Ең соңғы таңба — “1996”, 49-бетте. Яғни, мен әдебиетке алғаш рет нық қадам басқаннан бергі отыз жеті жыл бойы жазуға жобаланған, жазылған және жазылып үлгермеген барлық шығармалардың сұлбасы осында.
***
Студенттік күнделік туралы айттық, ал “Бір уыс бидай” — менің жасөспірім кезімдегі жан азабының бір ғана сәті, дүние өзгерген, бәрі тарылғанда сөзге еркіндік тиген бүгінгі күні, баяғы бір заманда, 1960 жылы осындай бір әңгіме жазып едім деп, жариялап жатсам, қызыл балшабектен әсіре ұлтшылға айналған, кеше не жазғанын ұмытып, мен сондай едім деп ертегі айтатын, коммунистік партияның сүйікті ұлы ретінде ғұмыр бойы басшы қызметте жүрген, аузына келгенін құсып, ойына келгенін істеген, енді бүгін сол заманда қорлық көріп едім, қиянат шегіп едім деп зарлайтын кейбір мүнафиқ жазармандармен бақ таластырғандай болар едім.
Егер шын өкінсем, жазылып, жойылған бір әңгімені емес, жазылмай қалған ондаған хикаят, романды жоқтауым керек. Әлбетте, анық ақиқаты солай.
***
Иә һу, иә хақ! Тәңірі тағалам Мен атамның белінен шықпай, анамның құрсағына түспей тұрғанда өзгеше сыбаға әзірлепті, тозаңнан адамға айналған соң барлық пәле-жаладан сақтапты, зілзаладан аман өткеріпті, талап беріпті, бақ беріпті, ақыл-ой беріпті, жазу беріпті; Мен соның бәрін кәміл түйсіндім, артықша мейірге өзгеше алғысым болды, күпірлік етпедім, ысырап жасамадым, әр күнім, әр сағатым есеппен жұмсалды, әр ісім иманыммен өлшенді, барлық күш-жігер, қажыр-қайратымды бір-ақ мақсатқа — Тәңірінің тура жолына, Ұлтымның игі мұратына бағыштадым, бірақ Тәңірі тағалам, өзің көрдің, сапарым ауыр болды, табаныма шөңге емес, істік кірді, маңдайыма тас емес, топ тиді, сонда да төрт тағандағам жоқ, шайқалсам да жығылмадым, кеудемді тік, басымды биік ұстадым, рас, қансырадым, сіңірім созылды, жұлыным жұқарды, әлім азайды, бірақ жойылмадым, күш кеткен кезекті майданнан соң жаңа серпін, тың қуат тауып, қалпыма келіп отырдым; Тәңірі тағалам, өзің көрдің, арпалыс пен айқас, іркіліс пен бөгеліс менің тегеурінімді тежеп, қарқынымнан қайырып отырды, бәрінен өттім, бірақ өлшеулі өмірімнің де біраз бөлігі зая кетті, ойға алған істің тым құрыса ширегін жүзеге асырғам жоқ, соған ішім ашиды, өмір сүрген ортам, ғұмыр кешкен заманым еркін көсілуіме мүмкіндік бермеді, соған налимын, Тәңірі тағалам, мұның бәрі менің еркімнен тыс болды, дәл осы ретте кінәм бар шығар, күнәм жоқ — осыны айтып кетейін деп едім…
***
Ақыл-парасатты ғана емес, қажыр-қайратты да құдай береді. Соны қаншалық дәрежеде кәдеге асырғаның үшін ғана мақтануға тиіссің. Ал мен айттым, мақтана алмаймын. Мақтансам — 1951-1952 жылдарда, он бір-он екі жасымда, содан жиырма жыл бұрын халқымның тең жарымынан артығын жалмаған, оның алдында ғана жұрт тұлғасы — әкелерімді түгел қапаста қатырған, енді қаршадай өскін — мені “халық жауының баласы” ретінде таңбалап, көктей қырқуға кескен, қолқама шеңгелін салып, жүрегімді қысып, жұлынымды сора бастаған коммунистік-фашистік жүйенің дүлей соққысынан тірі қалғаным, бар қайғыны ішке түсіріп, бар азапты үнсіз мойындап, бар үміт-тілекті оқу-білімге артқаным, жай ғана тіршілік емес — болашақ жарық күнге ұмтылғаным мақтан болар еді. Бірақ олай емес. Мен өзім өткем жоқ. Аталарымның аруағы әлдилеп жұбатты, желеп-жебеді, болашақта үлкен істер тындырар деген үмітпен, көкірегіме сана құйып, жүйке-жүрегімді бекітіп, қайрат берді, қуат берді, пәле-жаладан қақпалап, тура жолға бағыттады.
Бүгіннен біраз бұрын, қаламым жүріп, жұлдызым жанып тұрған кезде, 1989 жылы кенже ұлым Мадияр баяғы менің жасым — он бірге келіпті. Төртінші класты бітіріп, бесінші класқа аяқ басты. Менің сол кезден қалған жалғыз суретім бар еді, аумайды. Мәселе онда емес, бала болған соң әкесіне тартады. Мен керісінше, балама қарап отырып, өзімді көрдім. Осындай болдым. Кішкентай болдым. Соншама ғаламат соққыны көтеріп алдым… Тірі қалдым… Жазда мен туған нүкте — бес атамның сүйегі жатқан бәсіре мекеніміз Көпбейітке — осыдан тура бір ғасыр және үш жыл бұрын менің бабам Құрымбайдың арнайы шақыруымен жаз жайлауға ұлы Абай келіп қонған, атақты “Жаз” өлеңін шығарған, ерен ой, тың тыныс тапқан, біздің шаңыраққа батасын берген, қазір мен көрген кездің өзімен салыстырғанда біршама тозса да сынынан айрылмаған қасиетті жұртыма алып бардым. Қалың тоғайлы өзен, екі өңірі көк шалғын, қырат беті қау көде. Арғы қабақ — қаптаған тас бейіт, бергі қабақ — біздің қыстау. Міне, мынау — атаңның қыстауы дедім. Жартасты биік қабақ басына салынған алты бөлме, қой қора, шошала, тағы басқа шағын жайлардан құралған, ескі мекеннің іргесі ғана жатыр. Міне, осы үйде, 1918 жылдан 19-жылға қараған қыста болса керек, өзіңнің Міржақып атаң бастаған алаш зиялыларының үлкен бір тобы бой тасалап, Орынбордағы Ахмет атаңнан хабар күтіп қырық күн жатыпты… Ол ұзақ әңгіме, кейін айтам. Ал мына ортаңғы бөлмеде мен туыппын…
Аруақтарға құран бағыштаған соң, Бақанас өзенін қос бүйірден қыса келе, шатқалға айналатын, Қос Босаға аталатын екі биікке де шықтық. Қай тастың қалай жатқанына дейін білем. Қай таста, қай түкпірде қандай белгілер бар — ол да мен ашқан құпия. Міне, мынау — киік, мынау — таутеке, арқар. Құлан. Мынау — жолбарыс, ал мынау — алтын бұғы. Анау — ешбір хатқа түспеген түсініксіз таңбалар. Тағы бір тұста — анау сай ішінде ешбір ғылым білмеген, өзгеше бедерлі, бес-алты жол көне жазу тұр, мен қайыра көрмегелі… отыз бес… отыз сегіз жыл, қоян аулап жүргенде тауып едім, мен бұрын айттым ба, он жасымнан мылтық аттым, сонда кездейсоқ үстінен түсіп едім, кейін, ескілікті таныған, ересек кезімде бара алмай-ақ қойдым, бұл жолы да бара алмаспыз… Мынау — қоршалап аң аулау көрінісі. Мынау — садақ, мынау — атты аламан. Тағы бір жалпақ жартаста қос ат жеккен әскери арба бар. Міне! Біреу емес, екеу. Жарым дүниеге өктемдік жүргізген тоқсан тоғызыншы бабаңның ерлік шежіресі. Менің қасіретімнің куәсі. Осы жерде көп отыратын едім, қайғыланып, мұңданып отыратын едім, талай рет жылаған да шығармын… “Балам — дедім, — үлкен жігіт боласың, еліңнің азаматы боласың, сол кезде, осылай, өз ұлыңды алып кел, айт, көрсет… Мүмкін мен баяғы он бір-он екі жастағы кейпімде алдарыңнан шығармын…» — дедім…
***
“Бір уыс бидай” мен “Тіленші”, олардың ізін баса жазылған “Әйел махаббаты”, “Кешқұрым” деген әңгімелерден соң мен өзімді сол замандағы қазақтың тәуір жазушыларының қатарына қосып қойдым. (Арада жиырма бірдеңе жыл өткен соң, заманында тірі классик саналған Ғабит аға Мүсірепов мені кезінде “Әйел махаббаты” және басқа да ең алғашқы әңгімелерінің өзімен қазақ әдебиетінің алдыңғы қатарына шығыпты деп бағалады, ақсақал сөзі “Аласапыранның” әсерімен көтеріңкі айтылса да, түгелдей теріс көрмеймін.)
Бұған дейін үлкен мектептен өткен тәріздімін. Әлемдік классиканы игеру өз алдына, қазақ әдебиетінің тарихына және бүгінгі кейбір мәселелеріне қатысты мақалаларым бар. Ол мақалалардың алғашқы оқырманы және сыншысы сол кезде бірге оқып, бірге тұратын Әбіш Кекілбаев болса, енді әңгімелер мектептес, ауылдас достарым Төлек Тілеуханов пен Рымғали Нұрғалиевтің де таразыларына түсті. Рымғали менің жазушылығымды онша менсіне қоймады. Төлек мақұлдады, қостады. Ал Әбіштің бес-алты әңгімені жинап бір оқығанда әжептәуір мақтағаны есімде. “Өзің төселген прозашы болып алыпсың ғой!” — деді қуанып. Олай айтатыны — бұған дейін өз ортамызда мен ғалым әрі сыншы саналамын. Танылмаған ғалым, басылмайтын сыншы. Енді оның үстіне жарияланбайтын жазушы деген атақ қосылғалы тұр екен.
Бұл кезде Әбіштің өзі де жарияланбаған жазушы. “Жүнді Барақ” деген, Аю-адам туралы, өзгеше мазмұнды хикаяты, жетім баланың ауыр тағдыры турасында тағы бір көлемді шығармасы, “Ит тиген сүт” және басқа да әлденеше әңгімесі бар, ешқайсысын ешқайда ұсына қоймаған, сол беті жарияланбай қалды. Кейінде бір сұрағанымда, бір жерде жатса керек, өзім де таба алмай жүрмін деп еді. Ол заманда Әбіш танымал ақын, азулы сыншыға айнала бастаған, ал әуелгі прозасын баспадан іркуі — жарыққа жол таппасын аңдағаннан болса керек.
Кішкентай “Тіленшінің” тағдыры басқашарақ тартылды. Кезінде ұсынған жеріміздің бәрінен қайтты. Жай ғана қайтқан жоқ, айқаймен, ұрыспен. Ол кезде баспасөз тұтқасында отырған, жасы да егде, жазғандары да танымал ағаларымыз өзінен соңғы буынға жаулық ниет, өшпенді көзбен ғана қарайтын. Басқаны білмеймін, менің өзіме солай болды. Алғашқы әңгіме, алғашқы сын мақала, әдеби зерттеулердің барлығы да сол кездегі барлық әдеби редакциялардан жанжалмен қайтып еді.
Пәленбай деген ағаңыз әңгімеңізді немесе мақалаңызды байыппен оқып бастайды. Сосын тыжырына тіксінеді. Оқыған сайын өңі бұзыла түседі. Сен — жас баласың, жасың он сегізде, жиырмада, редакция атаулыны қасиетті босаға есептеу өз алдына, ақсақалдың алдын көріп өстің, қазақы тәрбие бар, үлкенді сыйлау — парыз сияқты. Әзірге тым биік болмаса да, тәуір жазатыныңды өзің де білесің, мынау әңгімең, мынау мақалаң күнделікті газет-журналда шығып жатқан шатпырақтан көш ілгері. Табиғи, сен де жарияланғың келеді. Мүләйімсімесең де тыныш қана отырсың.
Ақыры… қызыл қарындашпен шұқшиған, тұқыра түнерген ағаң бұрқан-талқан болады. “Әй! Мынау не? Осындай сөйлем бола ма? Ол не деген сөз? Әй, мынау әңгіменің басы қайда? Есі дұрыс адам осылай бастай ма? Әй, мынаның аяғы жоқ қой! Әй! Мұндай әңгіме болмайды! Мә! Бар, кет! Сенен түк шықпайды! Жазушы болу үшін… адамша жазу керек! Кет! Қайта келме!”
Мен сол бала кезімнің өзінде кәміл түсіндім — әңгімемді қайтарып беріп отырған атақты жазушыдан менің білімім де артық, жазуым да артық. Бірақ әлі күнге түсінбейтінім — сол классик ағаларымыз соңынан келіп тұрған, әдебиеттен үміті бар жас талапкерге неге соншама өшпенділікпен қарады екен? Басқаны былай қойғанда — кісілік әдеп, үлкендік сабыр, адамдық ізет қайда? Он сегіз жасымда, Абай текстологиясы туралы көлемді, мәнді мақала апарғанымда бір әдебиетші ағамыздың “Сенің Абайда нең бар?” — деп айқайлағаны әлі құлағымда тұр.
***
Кейін, әдеби басылымдардың тұтқасына ілінген алғашқы сәттен бастап, талапкер жас атаулыға нақты көмек жасауды, жетілмегенінің өзін құлағынан сүйреуді әдетке айналдырдық. Мен әуелі “Қазақ әдебиеті”, одан соң “Жазушы” баспасы, соған жалғас “Жалын” альманағында қызмет атқарған, кейін “Жазушыға” қайта отырған замандарда, кем дегенде бірер жүз жас талапқа жол аштым, алғашқы әңгіме, өлең, мақалаларын жарияладым, бірінші кітаптарын жоспарға енгіздім, бөгеліп тұрған еңбектеріне күш бердім.
Әдебиет мүддесі, қызмет орайы ғана емес, өзің көрген қорлық кейінгілердің меселдесін қайтармасын дейсің. Бірақ мені алғаш рет Мұхтар Мағауин жарияға шығарып еді деп ешкім алғыс айтпады, керісінше, мен әдебиетке әкелген біраз бала сол әдебиеттен менің өзімді шеттетуге әрекет жасады, жазушы емес деген мазақ мақала бастырды, өзі тұрыпты, басқаларға жел берді, ұлтшыл деп, жікшіл деп, ЦК-ның ең жоғарғы сатысына дейін жеткеріп, пәленбай мәрте былық арыздар ұйымдастырды, сонысын ерлікке балап мақтанысты. Әлбетте, біз ешкімнен ақы сұрамадық, алғыс дәметпедік, өзімізден соңғыны сүйреу — парыз деп санадық, өзіміз көрмеген қамқорлық кейінгіге бұйырсын дедік. Сірә, сол, маңдайымыздан ұрған алдыңғылардың ашуымен, соңғыларды артығырақ сүйреп жіберсек керек. Сүйреп қосқан ит түлкі алмады, өзімізге қарап ырылдады, онымен қоймай, балағымызға жармасты. Жазықтымыз — кісісін таппадық, сондықтан алдымыздан өткен шалағай әдебиетшілердің ешқайсысына кінә қоя алмаймыз.
***
Мен сол 64-жылдың өзінде тағы қаншама тарихи әдебиет қарастырдым, қыс бойы, жаз бойы, күз бойы Академия архивінде белшемнен батып отырып, жүздеген бума ескерткіш қолжазба ақтардым, қазан айында болса керек, ежелгі жыраулар мұрасына арналған диссертацияға кірісіп, үрдіс серпінмен мамырдың аяғында тәмамдадым, жазу үстінде Қазақ-Ата, оның қасиеті туралы білім, таным тереңдей түсті, болашақ тарихи романдар бағдарындағы ұғымым да жаңа, әрі өрісті арнаға айналса керек. Ұзақ дәуір, кезеңдерді қамтитын тарихи-хронологиялық, яғни, шежіре-баян тұрғысындағы роман үлгісінен бас тартыппын.
Оның айқын көрінісі — диссертация машақатындағы 1965-жылғы жазба — болашақ “Аласапыран” романының әуелгі елесі. “Алтын дәптердің” 18-бетінде: “Лжедмитрий II өлімі (Аласапыран). Роман”,— деген тақырыппен берілген төрт-ақ жол таңба бар:
“Қадырғали Жалайыр. Ораз-Мұхамед. Едіге ұрпақтарының трагедиясы. “Қазақтың хандарын өлтіргенді, ноғайдың мырзаларын азаптағанды көрсетейін мен саған!” Қырғын түннің бір уағына дейін толастамады”.
Жалпы, осы шамадан бастап, дәптердегі жазбалар сюжет сызу, тақырып ежіктеу тұрғысында емес, болашақ шығарманың қаңқасын есте ұстау мақсатындағы шағын, көбіне шартты бітікпен шектеледі.
Мәселен, сол бетте: “Қызғалдақ туралы көне қыпшақ аңызы” — деген бір-ақ сөйлем тұр. Бұл — баяғы Атырақ пен Сыржан туралы аңыз, Шоқан Волынь летописінен ұшыратқан, арада тоғыз жыл өткенде ұлы бабамның ескі досы, атақты орыс ақыны Аполлон Майков “Емшан” (Жусан?) атты поэмаға арқау еткен ғажайып хикая — біздің заманға жетпеген өзгеше сырлы эпостың елес сүлдесі. Жазылмады, әлі де болса жазармын деген үміт бар.
Ал дәптердің осы бетінде, келесі жолда, сірә, ешқашан жазылмайтын көлемді шығарманың сұлбасы тұр. Ол да жалғыз сөйлем, алты-ақ сөз: “Шоқан тағдыры (Арман — Күрес — Ажал) — дилогия”. Жазылмайтыны — ұлы Шоқанға қатысты ой-толғамдардың көпшілігі кезінде жарыққа жол таппайтын еді, ал мен жазбақ шығармалар әрқилы, әрі көп, мән-мағнасы деңгейлес болғандықтан, өлі архив үшін емес, тірі кісі үшін, дәл осы сәтте халқымның қажетіне жарауға тиіс дүниелерге ден қойдым; ақыры Шоқан туралы романдағы негізгі тұрғы — орыс отаршылдығы, Ресейдің империялық жеміт саясаты төңірегіндегі суреттер — заманы алысырақ, пердесі қалыңырақ, сондықтан да өтімдірек болған “Аласапыранға” еніп кетті; енді алдағы уақытта тар заман — XIX ғасырда қазақ жұртының биік парасатын әйгілеген данышпан Шоқан турасында тым құрыса бірер мақала жазармын деген ниет бар, оның да орындалуы ыңғай, сәтіне байланысты. Бәрі де алланың ісі, тағдырдың жетегі. Пендесі ойға алған істің бәрі орнына келсе, әлем басқаша құрылатын еді ғой. Шоқанның орындалмаған арманы сияқты, менің де қатты көңілім кеткен роман көктей қиылды. Бірақ бұл тарапта ойлаған ой, түйген түйіннің ешқайсысы да зая кетпеуі анық, басқа тарапта, басқа бір шығармаларда көрініс тапты, дүние танымымызға тұрғы болды. Сондықтан кейісім болса да, өкінішім жоқ. Сол сияқты, 1964 жылы жобаланған тарихи трилогия да күнделік дәптер бетінде ғана қалмапты. Менің тарихи-көркемдік танымымның өтпелі бір кезеңі ғана болмады, кейінгі қазақ әдебиетіне де елеулі ықпал етті.
Мұхтар Мағауин,
«Мен» ғұмырбаяндық хамса
5304 рет оқылды
