Ақ мақта – Оңтүстіктің мақтанышы. Оны ел ауызында әспеттеп «ақ алтын» деп те атайды. Ақ алтын десе дегендей бар, бабын тапсаң, бағасы келіссе ауыздан ақ май ағызатын-ақ дақыл. Мақта – елімізде негізінен Оңтүстік Қазақстан облысында ғана өседі. Оның ішінде ел ауызында Мырзашөл атанған Мақтаарал ауданы диқандарының дені мақтаға маманданған. Сонау жылдары бұл ауданның байлығы мақтамен есептелетін.
Күзгі жиын-терімде барсаң, мақта артқан ұбақ-шұбақ тіркеме тіркеген трактор, жүзі жарқын, миығына қуаныштың күлкісі ілінген, қағанағы қарқ, сағанағы сарқ диқандарды көрер едің, мақта алқабы жоқ жұрт та көңілді көрінетін.
Сол жылдары Мақтаарал ауылдарында аппақ кіреукелі шатыры бар жаңа үйлер көбейіп қалатын. Сол жылдары жаз бойы атыз жағалап, ерні тілім-тілім болып жүретін бозбалалардың дені күзде бетіне май жаққандай жылтырап шығып, үйіне келін әкеліп, ауылды қуантып жататын. Байлықты жаңа салынған үй саны мен түскен келінге жасаған тоймен есептейтін еді бұл жақтың кісілері.
Кейін мақта базары біразға дейін тарқады. Ақ алтынның бағасын белгілейтін Ливерпуль биржасының қабағы қатайып, түсін бермей кіржиді де тұрды. Жаз бойы су жеткізе алмай аласұрып, күзде мақтасының бағасы жерге ұрылған соң көп диқан кетпенін лақтырып қалаға көшіп кетті. Әкімдер жағы «мақтадан пайда жоқ, көкөніске өтіңдер» деп үгіттей бастаған.
Биыл мақта тойы Мақтааралға қайта оралды. Ақ алтын бағасы тоннасына 165 мың теңгеден қабылдана бастады. Атап айтсақ, биыл облыста 134,6 мың гектар жерге мақта шиті себілген. Бұл өткен жылмен салыстырғанда 25 мың гектарға артық. 2016 жылы шаруалар әр гектардан орта есеппен 26,2 центнерден өнім алып, барлығы 286,4 мың тонна ақ ұлпа жинаған. Егістік көлемінің артуына байланысты өңірде 300 мың тоннадан астам мақта жиналады деп жоспарланып отыр.
Еліміздегі ақ алтынның отаны саналатын Мақтаарал ауданында өткен жылы 83 мың гектарға мақта шиті себілсе, биыл мақта алқабы 95 мың гектарға жеткен. Аудан шаруалары өткен жылы 218 мың тонна өнім жинаса, биыл да мол өнім алуды көздеп отыр.
Облыс бойынша мақта дақылы 9 ауданда егіледі. Қазір бәсеке заманы, ғылымның заманы. Күзде жердің сорын шайып, көктемде шитті мақтаны жерге сіңіргенмен шаруа бітпейді. Жақсы тұқым керек. Облыс басшысы Мақтааралға барғанда осы мәселені тағы көтерді.
«Оңтүстік Қазақстан облысының бренді саналатын мақта дақылы бәсекеге қабілетті болуы қажет. Сондықтан ақ ұлпаның жаңа сорттарын шығарып, оны өндіріске ендіруіміз керек. Бұл тұста «Қазақ мақта шаруашылығы» ғылыми-зерттеу институтының қосар еңбегі орасан», – деді облыс әкімі Ж.Түймебаев Мақтаарал ауданындағы ғылыми-зерттеу институтында болған жүздесуде.
«Ауыл шаруашылығы дақылдарының басқа түрлері өзге өңірлердің барлығында өсіріледі. Мәселен, республикалық көрсеткіште Оңтүстіктің көкөніс өндіруден алар үлесі – 25 пайызды, жүзімнен – 70, жемістен 37 пайызды құрайды. Ал мақта дақылы 100 пайыз тек қана осы өңірде өсіріледі. Сондықтан, елiмiздегi үлкен табыс әкелетiн жүз жылдық тарихы бар мақта дақылының сапалы сорттарын дамытып, инновациялық технологияларды өндіріске ендіру арқылы ақ алтынды өндірудің тиімділігін арттыруымыз керек. Осы саладағы мәселелердi бiрлесiп жүйеге түсiрсек қана мол өнiмге қол жеткiземiз», деді облыс әкімі.
Атакент кентіндегі ғылыми-зерттеу институтында бүгінде дүниежүзілік мақтаның 10-нан астам түрі зерттеледі. Ондағы ғалымдар ақ ұлпаның 12 орта талшықты, сыртқы ортаның қолайсыз факторларына төзімді, өнімділігі жоғары сорттарын шығарды. Сондай-ақ өндіріске отандық бес мақта сортын енгізді. Институт ғалымдары әзірлеген мақта қозасын баптаудың қарқынды технологиясы 58,3 мың гектар мақталық егіске, топырақты 55-60 см терең қопсыту технологиясы 57 мың гектар жерге ендірілген.
Айта кетейік, мақтадан талшық, тұқым, талшықтан мата немесе жіп, сабын мен мақта майы сынды 1200-ден аса әртүрлі заттар алынады. Жаңа технология тәтті жемісін жегізеді. Бұл ретте Мақтаарал мақта тазалау зауыты мақта талшығын дайындауда жақсы табыстарға жетіп келеді. Бұл межеге жету үшін кәсіпорынға АҚШ-тың «Люмус Корпорейшн» компаниясынан алынған қондырғы көмектесіп отыр. Өңірдегі мақта зауыттарымен салыстырғанда бұл өндірістің еңбек өнімділігі 30 пайызға жоғары. Атап айтқанда, талшықтың шығуы 30 пайызға мол әрі сапасы жоғары. Электр қуатының шығыны 25-30 пайызға үнемделеді және мақтаны өңдеу мерзімі 30 пайызға қысқарған. Жобада пайдаланылған инновациялық технологиялардың ТМД елдерінде теңдесі жоқ.
– Зауытымыздағы инвестициялық жоба 2013 жылы өңірлік үйлестіру кеңесінде мақұлданып, индустрияландыру картасы енгізілген болатын. Сөйтіп аталмыш жобаны 2014 жылы іске қостық. Зауыттың жалпы құны 1 миллиард теңгені құрайды. Мұнда 120 адам мерзімді жұмыс орнымен қамтылған, – дейді зауыттың бас инженері Асылбек Жамалов.
2014 жылы үдемелі индустриялық-инновациялық даму мемлекеттік бағдарламасы аясында іске қосылған кәсіпорын биылдың өзінде 60 мың тонна мақта талшығын әзірлеуді жоспарлап отыр. Мұнда тәулігіне 40 тонна мақта талшығы өндіріледі. Дайын өнім Шымкенттегі мақта тоқыма зауытына жөнелтіледі. Зауыт қажеттілігінен артылған талшықтар Чехия мен Үндістанға экспортқа шығарылады.
Ақ алтын осылайша Оңтүстіктің берекесін кіргізіп жатыр. Мақтааралға барсаң жол жиегінде тіркемеден ұшқан үйме-жүйме мақтаны көресің. Өңірдің көңілі тоқтығын байқайсың. Ақ мақта алтын күздің байлығын осында қолтықтап әкелгендей көрінеді көзге.
Бақтияр ТАЙЖАН,
«Егемен Қазақстан»
6837 рет оқылды
