Гүлзат қарапайым қыздардың қатарынан емес-ті. Жұмсақ мінезімен, жарасымды қылығымен маңайындағының бәрін үйіріп әкететін. Күнделікті өмірде биязы жар, адал құрбы қалпынан танбай, дос-жаранның ілтипатында жүретін. Ал оның оңашада ойға шомып, қағаз-қаламға жан бітірер жазушылық қабілеті мектеп кезінен қалыптасып үлгерген. Алғаш ҚазҰУ-ға түскеннен әсерлі әңгімелерімен көзге түсіп, әдебиетші жастардың ортасында болды. Студенттік жылдардағы жазған-сызғандары қазақ интернет басылымдарында жарық көрген сәттері көп. Бірнеше туындысы ұжымдық «Жезқоңырау», «Бәйшешек» жинақтарында жарияланды. Бір жылдары «Қазақ әдебиеті» газетінің өзі талантты жасқа төрін ұсынды. Гүлзаттың бас газетте жарияланған сол әңгімесі жұртшылықтың ыстық ықыласына бөленген-ді. ...Амал қанша, жазмыштан озмыш жоқ деген. Беймезгіл хабар бәрімізді есеңгіретіп кетті. Жиырмадан енді асқан жастың арамыздан ерте кеткені – орны толмас өкініш... Алдағы уақытта Гүлзаттың барлық шығармалары топтастырылған жинақ оқырманға жол тартады. Бүгін көпшілік назарына бір әңгімесін ұсынуды жөн көрдік.
Шерхан Талап
АПАМНЫҢ ШЫРАҒЫ
Кенезем кеуіп кеткесін дорбамнан алып «Сарыағаштың» құтысына құйылған құдықтың мұздай суын қылғыттым. Енді жартысы қалды. Су емес, жолдың. Бір шақырымдайы ғана. Шөлдегенім болмаса шаршамаған ем, сап-салқын су демде бойымдағы ыстықты сыртқа теуіп, тыңайтып тастады. Күн жанып тұр. Қара тасқа жұмыртқа қуырып алса болғандай. Шақырайған бетін көлегейлер бір шөкім бұлт жоқ-ау. Көкжиекте, менің қарсы тұсымнан солтүстік-шығысқа қарай дөңгелене қарт Қаратау созылып жатыр. Алдымда – Қос Тұра. Қазір мына қырға шықсам, біздің ауылдан көрінбейтін Жетім Тұра мен мұндалайды. Содан бастап Қаратаудың төбелері жерге жақындай береді, жақындай береді....
Тәпішкемді қолыма алып шаңдата жүгірдім. Бар екпініммен келе жатып кілт тоқтап, артқа бұрыла қалдым. Келе жатқан жолмен қоса өзімнің де бір сәтке шаңнын арасында қалып қойғаныма мәз болып тұрғанымда, табанымды топырақ күйдіріп бара жатқанын сездім. Қанша уақыт шыдай алатыным қызық көрінді де, тапжылмадым. Тұра-тұра жаным шырқырағанда аяқкиімімді қайта іліп алдым.
Бұл малдың өріске барып-келетін жолы. Майда, жұмсақ топырақ жол. Жолдың ұзына бойына бір қылтанақ – тікен, жантақ, керек десеңіз әншейін шөп те өспеген. Басына-аяқ борпылдап жатқан қоңыр топырақ. Жаңбыр жауғанда бірігіп қалады да, малдар жайылымға бір барып келгеннен қайта қалпына келеді. Біздің «Жарыспақ» ойнайтын алаңымыз да осы. Қой-сиыр келіп, орынды-орнына жайғасқан соң, жұп-жұп болып жалаңаяқ жүгіріп, шулап, енді басылған шаңды қайта көтереміз.
Шаңқай түс. Кезек келіп, қой бағып кеткен әкеме түскі ас апара жатқан бетім. Затым қыз болса да, үйдің жалғызымын. Сол үшін ұлдай көріп, анамның жұмсаған түрі. Сайдағы «Домалақ ананың» ақ күмбезінің ұштары көрінгенде, арт жақтан аттың тұяғы тарсылдады. Шырақ екен. Қасқабасын сонадайдан танып, қуана жүгірдім. Арқасына мінгестіріп алды.
– Әкеме келе жатырсыз ба?
– Әкеңді қайтем? Сені жеткізіп тастайын деп келе жатырмын. Жаңа үйлеріңе барсам, анаң сені осылай жұмсап жібердім дейді. Ұрсып бердім неге жұмсайсың деп... – Өтірік айтып келе жатқанын білсем де, мәз болып қалдым. Үйден шыққаннан анамның жұмсағанына өкпем қара қазандай әлі тырсиып келе жатыр едім, Шырақтың «ұрыстым» дегенінен айызым қанып, іштей «Мен жаңа бармаймын дегенде ұрсып едің, қалай екен?» дедім.
«Домалақ ананың» алдынан өткенде үлкендерден көргенімді қайталап, күбірлей бет сипадым. Бала Бөген көрінді. Сонау Қостұрадан бастау алған Бөген өзені солтүстікті біздің ауылға жетпей екі айырылады да, осы Бала Бөгені ауылдың оңтүстік-шығысын, Үлкен бөгені солтүстік-батысын айнала қоршай өтіп, оңтүстігінде қайта бірігеді. Әне, анау – Домалақ ана бұлағы. Қолдан қазып қойған тік жартас секілді төбенің түбінен басталып, Бала Бөгенге қосылады. Кесене мен өзеннің арасында үлкен қыр бар. Төбесі – зират. Сол қырдың етегі ала қойлардың біразы жусап жатыр екен, енді бір бөлігі өзенді өрлей жамырап барады. Бөгенді қиып өтетін тас жолға жақындап қалған қойларды қайырып әкем жүр. Күрең ат қазықталып тұрған жерге жақын қараталдың көлеңкесіне келдік. Талдың түбінде әкем оқуға ала шыққан Е.Тұрысовтың «Темірланы» кішкене көпшіктің үстінде төңкеріліп жатыр. Біз жайғасқанша әкем де келді. Анам дайындап берген астан үшеулеп жеп алдық. Мен барып бұлақтан су әкелдім. Екеуі әңгімелесіп болған соң, бізді қойдың басына қалдырып, әкем қырға шығып кетті. Не себептен кеткені белгілі. Құран бағыштайды, қоқыстардан тазартады. «Мен де барайыншы?» дегім келді де, тілімді тістедім. Өйткені маған бару керек болса сұрамай-ақ ертіп кетер еді. Ал әкем өзі кетті. Демек бармағаным дұрыс деп ойладым. Шыраққа қарасам, әдеттегісінше білегіндегі тыртықты сипап отыр екен. Осы бір қарыс тігіс орнын үнемі сонша аймалап отырғанын түсінбейтінмін. Талай рет сұрағам да өзінен. Жайшылықта сұрақ қойсам тоқтата алмайтын ағамның аузын дәл осыған келгенде ашқыза алмаймын...
– Апам да ана жерде жатыр ма? – деп сұрадым әкем кеткен бағытқа қарап.
– Иәәәә, сол жерде... Жақында мен де барып қалармын апаңның қасына.. – деді...
«Алжа-алжасы шығып отырғандай мұнысы несі?! Ойланып сөйлемей ме екен?!» деп тыжырынып, жүрегімнің езілгенін білдіргім келмей алардым. Жанарына қарағанымда ішім тағы қылп ете қалды: Шарасы жасқа толып, мына жарыққа қимастықпен қарап тұр екен. Шыдай алмай, жүгіре жөнелдім. Аңырап келем. «Неге олай айтады?!» деймін өкіре. Ана биік қырдың төбесіндегі сансыз төбешіктері бар бөлігі – алған бағытым. Апама келем. «Апа, ұрсып берші оған! Неге өйтіп айтады?! Енді айтпасын! Ол сені тыңдайды ғой. «Айтпа!» деп айтшы!..» деймін барған соң...
...Бейіт басына алғаш кіруім. Жооқ. Кішкентайымызда талай «таптағанбыз». Орыстардікін. Иә, жайылым жақта көлемі аядай ғана мазар көрініп тұратын. Христиандардың «пасха» дейтін мерекесі кезінде, зират тұрғындарының туыстары болуы керек, мәшинемен келіп, сырты түрлі түске боялған жұмыртқалар қойып кететін. Ауылда барлығымыз тауық асыраймыз. Базардың жұмыртқасын көрмеген біздерге ол бір таңсық. Мәшине келгеннен аңдимыз ойынның бәрін тоқтатып. От алдырып, ұзап кеткеннен жүгіреміз жарыса. Соңында қалып қойғандарымыз арттан: «Молаға қарай жүгірмейді!» деп дауыстайтын. Кейде тыңдасақ, кейде естімейміз. Сонда деймін-ау, біз орыстарды адам, олардың жатқан жерлерін бейіт ретінде көрмегенбіз бе?.. Ештеңе сезінбей, беймарал аттап түсіп-шығып жүре беруші ек.
Ал енді мына үрейді қара! Әлгінде апама айтам деген арызым да ойымнан шығып кеткен. Қоршалғаны бар, қоршамағаны бар бүйідей томпиған үйінділер. Бірінің топырағы кеуіп үлгірмеен, бірі жермен-жексен. Бірінің басына белгі қойылған, енді бірінде ештеңе жоқ. Дәл аяғымның астында да біреу жатқандай аттап басуға қорықтым. Қара терге түсіп, бар денем мұздап кетті. «Мыналардың ішінен апамды қалай табам?» деймін өзіме күбірлеп. Айнала көзіммен шолып шығып ем, белгітастың біріндегі сурет апама ұқсап кетті. Биік жерлерді айналып өтіп келіп, тізе бүге кескінге үңілдім. Тұла бойым қалшылдап сала берді. Жоқ. Апам емес. Бірақ... «Мынау не?!» Төңкерілген астаудай болып жатқан қабірді шұр-есік етіп тастап, быжынаған бірдеңелер жүр. Бұрын көрмеген жәндіктер адам жанын алатын Әзірейілдей көрінді. Құмырсқа дейін десем, бұрын-соңды көрген ең үлкен құмырсқам мынаның жартысынан келеді. Пішіні де өзгеше. Қорқынышты. Топырақ астындағының етін жеп, сүйегін кеміріп жүр ғой бұлар! Осыны ойлағанда, өрмелеп, мені де тірідей мүжіп жатқандй қол-аяғым жыбырлап, денем тітіркеніп кетті. Асығыс тұрып, жылдамдата жүре бердім. Үйілген топырақты шөп қаумалағаны мен мына залымдардың өруіне қарағанда, көмулі пенденің жайғасқанына көп болмаған сияқты. Сол кезде мен өлердей қорыққан «Әзірейіл» – арқасында төңкиген өркеші бар түйе-құмырсқа екен...
Анадайда күйбеңдеп жүрген әкемді көзім шалды да, солай қарай аяңдап баса бердім. Кенет... апам көз алдыма келе қалды да қорқыныштың бәрі тым-тырақай жоғалды. Мына топырақтың астында апам бар-ау! Менің алтын апам! Жанары жұмулы... мейірімді жүзін күректеп алынған топырақ жауып жатыр, жауып жатыр. Көрінбей қалды. Көзіме жас толы. Сенбеймін. Менің апам топырақтың астында емес, аспанда! Бұрын бәрі солай айтатын еді, енді жердің астында дейді. Өтірікшілер! Жасым тыйылмай әкемнің жанына келдім. Қоршаудың қисайған жерлерін түрткілеп жүр екен. Ал темір шарбақтың ішінде үш төмпешік: әжем, атам, сосын... сосын апам... Ақ жаулығын оранып, маған қарап тұр: «Келдің бе, қарашығым?! Сағындым ғой!..» – дейді.
– Апа-а-аа! – дедім өкіре жылап. Әкем мені байқамаған екен, жалт қарады. Мына бейсауыт жүрісімді жақтырмады ма екен деп іштен тына, жым болдым.
...Таяп келді де, «Сен де сағындың ба? – деп, бауырына басты. Енді маған еш пенде тоқтау сала алмайды. Жылай берем, жылай берем...
...Осы оқиғадан соң үш жыл өтті. Есейдім. Қуандым. Мұңайдым. Күлдім. Жыладым. Алайда есте қалғаны ілуде біреу ғана. Дәл сол күн есімде қалса да, ұмыт болған тұстары бар екен. Ол араға уақыт салмай-ақ жадымнан алыстапты. Үш жылдан соң бармағымды тістете қйта оралды санама. Кеудемде жан барда ешқашан, ешқайда кетпейтінін де білем. Бірақ... жегі құрттай жеп, қажап өтеді. Өйткені, кеш, өте кеш...
Апам оны Шырақ дейтін. Әкемнің немере інісі. Үйі ауылдың ортасындағы үлкен қырдың арғы бетінде. Ол қырат екі отбасының бір шаңырақ мүшелеріндей араласуына кедергі бола алмады. Ас-суымыз ғана емес, құпия-сырларымыз да ортақ еді. Апамның жаны Шырақ тәтемнің үстінде болып көрінетін. Кей-кейде іштей қызғанып та қалам. Үйге келгенде жақтырмай отырғаным, мені еркелетіп, мойнына сала көтергеннен-ақ сейіліп сала беретін. Өйткені бала болсам да, Шырақтың Біздің Отбасыға деген шынайылығы мен ақ көңілін сезуші ем. Әкемнен бастап бәрі оны азан шақырылып қойылған есімімен Нұрлан деп атайтын. Ал мен апамның қызы болғасын, өзімше, Шырақ деймін...
Маған қызық... қайталап сұрай берем: «Апа, не үшін Шырақ дейсіз оны?». Әдеттегіше, апамнан бұрын өзі сөйлеп:
– Бір жылы қыста қатты боран тұрды, – деп бастайды. Мен әлгі сұрағымды қойған сайын еститін жаттанды жауабым болса да, күліп қойып тыңдай берем. – Дауыл болғанда сұмдық. Талдар тамырымен қопарылып, үйлердің шатырларын ұшырып, шарбақтарды қиратып кетіп жатты. Қанша от жақсақ та үй жылымады. Өйткені, ауылдың терезелері мынандай, – дейді жамалған әйнекті көрсетіп.. – жел деген бәле иненің ұшындай ашықтан өтіп кетеді ғой. Ауылға қазіргідей аптасына емес, айына бір-екі рет қана жарық беретін. Бірақ жел сымның бәрін үзіп тастаған. Мынамен күні-түні отырамыз. – Өлеусіреп жанып, әйнегінің сына ойылған жері газетпен жамалған шырақтың пілтесін шығарады. – ...Содан бір күні апаң қорадан тезек әкелуге барады ғой түнде панармен.
– Иә? – деймін ынтыға қостай түсіп.
– Сол панарын жел ұшырып, сынып қалады, – Осы жеріне келгенде қорқынышты бірдеңе айтатындай даусын өзгертіп, қолын ары-бері ербеңдетеді. Содан соң бірден: «Енді сендерде бір-ақ шам қалды ғой?» – дейді үнін оқыс өзгертіп.
– Иә.
– Шаммен боранда далаға шыға алмайсыңдар. Панарларың жоқ болып қиналып қалған кездерің екен. Бір күні мал жайып болғасын кештетіп, күйген дүние күйіп кетсін деп сендерге келген едім. Түн болғасын мен де панармен жүрем ғой. Сендерден садаға дедім де панарымды сендерге қалдырып кеттім. Апаң айтты «Сені Панар дейін бүгіннен бастап» деп. Мен «Панары несі?!» деп шыр-пыр болып, «Одан да Шырақ деп айт» дедім. Болды. Содан бері Шырақпын, – деп ойнақыланып кеп, тауып айттым дегендей өзіне риза кейіпте рахаттан күледі.
– Өтірікші, - деп мен де бұртиып қалам.
– Баланың миын ашытып... жөнді әңгіме айтуды білмейсің... – деп, апам көзімше ұрысқан болды да маған қарап, – менің жарығым болғасын Шырақ деймін, – дейді.
– Ол қалай?
Айтқанын ұғына алатын жасқа жетпегенімді білгендей, қалай түсіндірерін ойлап кетеді. Осы кезде әкем араласып:
– Әне, қарашы, тәтеңнің көзінде шырақ жанып тұр. Көрдің бе? – Үстелдің үстіндегі май шамның жарығын оның көзінен көрем де, басымды изеймін. – Сол үшін. Оның көзі үнемі осылай жанып тұрады, – деп түсіндіреді.
– Мысықтың көзі сияқты ма? – деймін, қараңғы үйде екі нүкте болып қызара жанып тұрғаннан қорыққаным, ол мысықтың көзі болып шыққаны есіме түсіп. Үшуі үйді бастарына көтере күледі...
Қыс мезгілі-тін. Желтоқсан. Жаңа жылды қарсы алып болып, өзіміз отырғанда удай мас болып келгені есімде. Татып алмайтын оның мына кейпіне әкемдер де таң қалған.
– Бұл менің қарсы алған соңғы жаңа жылым... мен биыл өлем!.. – деп еңкілдеп жылағаны көз алдымда.
– Қой әрі! Жап-жас болып, менен бұрын қайда кетесің?! – деп ұрысқан апам. Сосын өзі де жылаған...
Кейін білсем, ол ота жасатыпты. Жүрегінің бір тамыры істен шыққандықтан қан толық таралмайды екен ішкі құрылысына. Үнемі сипап отыратын білегіндегі бір қарыс тыртық – жүрегіне арнайы алынған тамырдың ізі болып шықты. Сонда түсіндім. Осы он елідей орын екінші рет өмірге келуінің, жарық жалғанды тағы біраз көре тұруының «кілті» екен ғой. Әлгі тамыршаны жүрегіне орнатқасын сегіз жылдан соң ауыстырылуы шарт екен. Жаңартуға қаражат жоқ. Сол жаңа жыл Шырақтың отадан кейінгі сегізінші жылының кірген күні екен...
Бірінен соң бірін ілестіріп бірнеше жаңа жыл өтіп кетті. Жасаған Иемнің құдіреті шексіз ғой. Тосын сыйы таусылған ба? «Менен бұрын қайда кетпексің?!» деп ұрысқан апам арамыздан кетіп қалды. Ал Шырақ... апам өлген күні:
– Енді мені кім Шырақ деп атайды?! – деп өкірді.
Әкем, Шырақ үшеуіміз қой баққаннан соң үшінші жыл дегенде төбемнен үлкен тас тастап жібергендей ауырлық мойныма артылды.
– Шырақ тәтең... енді... жоқ!.. – Өз жасына тұншыға, булығып айтқан басқа сөздерін естігем жоқ. Есіме апама арыз айтатын күнім түсті. Үш жыл... Сол кезде айтқанымда ғой апама! Неге ұмыттым екен?! Апам түсіне кіріп болса да ұрсушы еді. Шырақ тыңдайтын еді! Он бес жылдан аса соққан «жасанды» жүрегі тағы біраз жыл өмір сүрер еді!.. Неге ұмыттым екен?!
Келмеске кеткен апам мен екі өмірдің шекарасын күзеткен Шырақтың қолдарынан бірдеңе келердей-ақ өкіндім. Бәрі-бәрінің тағдыры тек Жаратушының ырқында екенін жақсы білем. Сенем де. Бірақ... менің балаң жүрегімнен орын алып, орнығып қалған, әлі күнге жай таптырмайтын тап осы өкінішке істер амалым жоқ...
Кешіріңізші мені, Шырақ! Сіз тек апамның емес, менің де Шырағым едіңіз! Кешіріңізші!..
11.11.2012
ҚазҰУ, 2-курс
Гүлзат Нартбек,
Ұлт порталы
8213 рет оқылды
