Биыл елімізде қазақ әдебиетінің классигі, аса көрнекті жазушысы, балалар әдебиетінің бәйтерегі Бердібек Соқпақбаевтың 100 жылдық мерейтойы тойлануда. Осы ретте біз, осыдан тура 45 жыл бұрын, 1979 жылы «Қазақ әдебиеті» газетінде жарық көрген әдебиет сыншысы, журналист Елгезек Әзбергеновтың Бердібек Соқпақбаевпен балалар әдебиеті төңірегіндегі сұхбатын жариялауды жөн санап отырмыз. Сұхбат «Диалог» форматында жасалған екен. Сұхбат Елгезек Әзбергеновтың «Арғымақ тектес азамат» атты кітабынан алынып отыр.
ДИАЛОГ
Балалар әдебиетінің сөз етерлік ерекшелік өзгешелігі, даму процесіндегі жетістігі де мол, кемшіліктері де бар. Жас буынды адамгершілік асыл қасиеттерге баулу, адалдыққа, әсемдікке, талғампаздыққа тәрбиелеу – бәрінен бұрын балалар әдебиетіне етене жақын сипат.
«Үлкендерге де тамаша эстетикалық сезім беретін ең асқақ әдебиет – балалар әдебиеті», – деген еді М.Пришвин.
Осы орайда қазіргі балаларға арналған шығармалардың эстетикалық қуаты қандай, базарлық деп ұсынып жүрген кітаптарымыз жас оқырмандар жүрегіне жете ме? Және балаларға керегі тек базарлық қана ма? Осы мәселелер төңірегінде біздің тілшіміз Елгезек Әзбергенов белгілі балалар жазушысы Бердібек Соқпақбаевқа жолығып, пікір алысқан еді. Біз төменде сол әңгімені беріп отырмыз.
Елгезек Әзбергенов: Беке, бүгінгі таңдағы балаларға арналған әдебиеттің өрісі, сипаты туралы не айтар едіңіз?
Бердібек Соқпақбаев: Бұл үзілмейтін, үнемі алдымыздан шығып, оралып отыратын үлкен әңгіме ғой. Халқымыз «Балаға ойнап сөйлесең де, ойлап сөйле» – дейді. Астарлы, асыл сөз. Осы халық қағидасын балалар әдебиетіне айтуға болады.
Өндір ұрпақ үшін кітап – үлкен эстетикалық тәрбиеші. «Жалын» баспасы ашылғаннан бері балалар әдебиетінің айы оңынан туып тұр. Жас оқушы өзіне керектісін енді жылма-жыл, көптеп шығып жатқан кітаптар арасынан таба алатынына кәміл сенеміз. «Қазақстан пионері» газеті де, «Пионер», «Балдырған» журналдары да балаларға арналған әсерлі шығармаларды үзбей жариялап келеді. Мұның бәрі – балалар әдебиетіне деген қамқорлық белгісі.
Байқап отырсақ, шығармаларының біразын тікелей балаларға арнап жазатын ақын-жазушылардың қарасы мол көрінеді. Жазушылар жазып жатыр да, кітап шығып жатыр. Алайда сен алға тартқан сұрақтар ойландырады. Расында біз балалар үшін қалай жазып жүрміз?
Елгезек Әзбергенов: Әңгіме кілті осы сұрақта болып тұрғаны ғой...
Бердібек Соқпақбаев: Балалардың жанына жағар, ойын өрістетер, көркем шығарма жазу – асыл мұрат. С.Бегалин, Ө.Тұрманжанов, С.Омаровтардың шығармаларын бірнеше буын бойына сіңіріп, тағылым алды. Бұл жазушылардың кітаптары халқымыздың өткені мен бүгінінен хабардар етіп, дәстүр, салт-санамыздағы, әдет-ғұрпымыздағы асылдарымызды көркемдік шеберлікпен бере білді. Алдыңғы толқын ағалар тәжірибесі кейінгі толқынға өнеге.
«Қазақ балалар поэзиясының антологиясы» рухани қымбат қазынамызға айналды. «Балаларға бағыт» жинағының да өзіндік көтерер жүгі бар. Бәрі де жақсы. Осы антологиялық еңбектерден шеберліктің біраз үлгісін көреміз.
Иә, балалар үшін жаман жазуға хақымыз жоқ. Өйткені олар көп жағдайда қолына түскенін оқып, кітаптағы ойларға сенеді, ондағы жақсы дегенді үлгі етеді. Екіншіден, бала атаулы өмірде ақты ақ, қараны қара деп түстейді. Сондықтан да жазушы нені жазса да баланың көзімен көріп, оның тілімен баяндауы қажет. Яғни, балалардың психологиясын ескергені абзал. Көбімізде баланың өзін қоршаған ортамен қарым-қатынасын, әртүрлі оқиға құбылыстарға қарап түйген ойларын түсіну жетіспей жатады. Содан да көптеген кейіпкерлеріміз ойы мен бойы кіші болса да үлкендерше алшаң басып, үлкендерше мақалдап ақылгөйсіп сөйлейді. Ал жас оқырманның мұндай шығармаларды қабылдауы қиынға түседі. Бала деген – өте сезімтал, сенгіш халық. Жаңағы кейіпкерлерді өз ортасынан іздейді де таба алмайды.
Қалай жазып жүрміз дегенде, нені жазып жүрміз, яғни тақырып мәселесі бой көрсетеді. Отанды қорғау, үлкенді сыйлау, бауырластық, адалдық, адамгершілік бала мінезі, тағы басқа да тақырыптарға біз көп барамыз. Бұл заңды да. Бәрі де бала тәрбиесіне қатысты. Тақырып көп, гәп соны игеруде.
Елгезек Әзбергенов: Шынында, бар мәселе тақырыпты көркемдік, түрлік ізденістермен игере білуде. Ал алынған объекті шиырланған болса ше? Мысалы, төрт түлік мал, күшік, мысық, қоян, қасқыр, түлкі жайлы ауыз әдебиетімізден бастап аз жазылған жоқ. Түйе – жуас, қой – момын, қоян – қорқақ, қасқыр – қорқау бұрыннан осы қасиеттері белгілі хайуанаттарға тыныштық беру керек секілді. Одан да табиғаттың, не қоғамның күрделі құбылыстарына, қазіргі ғылыми-техникалық революция кезіндегі елеулі өзгерістерге неге бала ойымен қарамасқа? Қазіргі бала көп нәрсені біледі. Оларды салпаң құлақ қоянның қылығымен ғана алдай қоюға болар ма екен?
Бердібек Соқпақбаев: Бір жағынан пікірің көңілге қонады. Қазіргі өмірді терең жазуымыз, баланың ой-санасына әсер етуіміз керек. Бірақ та жан-жануар, хайуанаттар жайлы енді жазба деуіміз қалай? Жазу керек. Әрине, аюды арбаңдатып, түлкіні алдатып қана қоймай, жас сәбилерге олардың жыл мезгілдеріне қарай қалай құбылатынын, сол сәттегі мінез ерекшеліктерін, қысқаша айтқанда табиғат тамашаларын ұтымды ізденіс, ыңғайлы формамен беріп отырса құба-құп. Ал бізде ізденіс шамалы. Мысалы, екі жас автордың кітаптарын парақтап көрейік. Ж.Тұрлыбаев «Аңшының әңгімелері» атты кітабында (аңшылық туралы тұңғыш жазылғандай) аңшылықты тәптіштеп, сағыздай созып, оқырманды мезі қылады. Сол бұрынғы ситуация, жайттар қайталанады. Екінші автор А.Сәрсековтің «Мереке» атты жинағынан «Есеп өлең» деген өлеңнен үзінді оқып көрейікші:
Қырық қасқыр, он барыс,
Атаман боп жолбарыс.
Жаман бүлік салыпты,
Сексен семіз сиыр мен
Жүз жылқыны жарыпты.
Аңшы қуып шығыпты,
Қырық қақпан құрыпты.
Аңдып жатып алпыс күн
Бәрін түгел қырыпты...
Әдемі емес пе?! Ізденіс деген – осы.
Елгезек Әзбергенов: Ізденіс дегеннен шығады. Ізденіс – уақыт жемісі ғой. Бізде балалар үшін тер төгіп, соларға бар творчествосын арнаған жазушының аздау екені баршаға мәлім. Балалар үшін үзбей жазып келе жатқан белгілі ақынымыз, зерттеуші М.Әлімбаев, ақын-жазушылар – Б.Ысқақов, Ә.Табылдиев, Е.Өтетілеуов, Қ.Баянбаев, Т.Дәуренбеков, М.Гумеровтер мен жас толқын – Е.Елубаев, Б.Қойшыбаев, С.Қалиевтердің ізденістері қуантады. Алайда кейбір ақын-жазушылар тұңғыш кітаптарын балаларға арнап, екінші не үшінші кітаптарынан бастап, үлкендер ауылына бел асып, көрінбей кетеді. Бірқатар ақындар мысалы, Қ.Мырзалиев, С.Жиенбаев таңдамалы топтамасын берісімен-ақ балалар поэзиясынан суысып кетті. Бір кездері «Ол не?», «Ақ қайран» секілді татымды кітаптар берген Ж.Әбдірашев та жас оқырмандарды естен шығарған тәрізді.
Осы арада ұлы Толстойдың «Әліппе» жазуға дейін барып, А.Гайдар, С.Маршак, Г.Чуковский, А.Бартолардың бар өмірін балалар әдебиетіне сарп еткенін тағы да айта кеткен артық емес.
Бердібек Соқпақбаев: Балалар үшін жазу оңай емес. Ұлы сыншының: «Балалар жазушысы болуға бейімделу қиын, балалар жазушысы болып туу керек» деуі содан. Сол себепті балалар әдебиетіне әр жазушы сеніп келуі керек. Балалар жазушысының аздығы да осыдан болар. Ал баланы бала санап, кездейсоқ жаза салу, не балаларға арнап кітап шығаруды үлкен әдебиетке барар жолдағы баспалдақ деп ойлау – мүлде теріс пікір. Кейбір белгілі ақын-жазушыларымыздың кітаптары шықпаған жылы «Балаларға арнап өлең (әңгіме) жазып тастадым» дегендерін естіп жүрміз. Кейде: «балаларға жазудың несі қиын, күрделі ой, философия қажет емес» деген де пікірлер кездеседі. Бұл ұшқары ой-пікірлер деп білеміз.
Елгезек Әзбергенов: «Жалын» баспасы ашылғаннан бері жас оқырманға лайықталып «Сурет кітапша», «Менің алғашқы кітабым», «Кітаптан соң кітап», «Асыл мұра» секілді сериялар мен кітаптар жиірек шыға бастады. Бұл – бөбектер үшін мол дүние. Әсіресе баланың алғашқы дүние танымын қалыптастыруда іші қимыл-қозғалысқа толы сурет кітапшалардың мәні зор. Аударылып басылған әлем және орыс әдебиетінің үлгілі туындыларының, өзіміздің классикамызға айналған шығармаларымыздың да жас ұрпақтарға берері көп.
Бала өткенмен ғана шектеліп қоймайды ғой. Жас буынның дүниеге көзқарасын тереңдетуде қазіргі өмірімізден алынған шығармалар да ауадай қажет. Әсіресе тілге жеңіл, жүрекке жылы тиер поэзия туындыларының орны бөлек. Өлең-тақпақтарда орнымен ойнақы қозғалған тақырып, ой, өнегелік сөз балдырған ұғымына қона кетеді.
Бердібек Соқпақбаев: Рас, поэзия баланың талғам табиғатына жақын, сіңімді жанр. Поэзия тілінің жеңілдігі мен әуенділігі, аса ықшам болып келуі балаларды қызықтырады. Балалар ортасы көңілді, сергек, еліктегіш орта. Жақсы өлеңдерді жанына азық етуге әуес. Бірақ біз оларға әрдайым жақсы өлеңді бере алып жүрміз бе?
Елгезек Әзбергенов: Оған жаңағы атаған ақындардың тартымды жинақтары куә ғой деймін. Бұған қарап, балалар поэзиясы төрт аяғынан тік тұр деген түсінік тумаса керек.
Бердібек Соқпақбаев: Иә, иә...
Халқымыздың мол байлығы – бесік жыры, сылдырмақ, санамақ, жұмбақ, жаңылтпаш, өтірік өлеңдерді қазір қалай дамытып жүрміз. Бала үшін жазылған әр өлеңнің тәрбиелік мәні өзіндік көркемдік бітімі болуы шарт. Жас оқырман үшін абстрактіліктен гөрі нақтылық тиімді. Осы жағдайда ойды ашық жеткізсем деп ұйқас жасандылығына ұрынушылық кездеседі. Бұл күнде егіз қозыдай өлеңдер көбейіп барады.
Елгезек Әзбергенов: Оныңыз рас. Мысалы, мына өлеңдерге назар аударыңызшы, Беке. Ортақ тақырыбы – светофор. Ә.Табылдиев («Көңілді балалар» жинағынан).
Қызыл көзін ашқанда,
Сынық сүйем баспа алға...
Жасыл көзін ашқанда,
Өте бергін жасқанба!
Несіпбек Айтов («Балалар бақшасына барар жолда» кітапшасынан).
Светофор қамқоршың ғой
қашанда
Жасыл көзі жанған кезде
бас алға!
Жол ортаға жете бере
шақшиып,
Қызыл көзі жанса, тоқта
қақшиып.
А.Асылбеков: («Светофор сыры» кітабынан).
Қызыл көзі жанса,
Мейлі көлік жоқта.
Қатып қалған жанша
Қыбыр етпе тоқта!
Жанса көзі жасыл,
Жолың қандай ашық.
Өлеңдердің көркемдік құны бөлек әңгіме. Ал светофордың мәнін басқаша түсіндіруге болмас па еді? Ұқсастық деген осы болар. Айта кететін бір жайт, А.Асылбековтың «Светофор сыры» кітабының алғашқы бетінде «Қазақ ССР, Ішкі істер министрлігінің автомобиль инспекциясының басқармасы мақұлдаған» делінген. Ережелер жиынтығы болса бір сәрі, көркем әдебиет туындысын автоинспекция басқармасының мақұлдағаны қалай?
Бердібек Соқпақбаев: Шынында да қызық екен. Ал өлең ұқсастығы – ізденбегендіктің жемісі, не болмаса бір-бірімізді қадағалап оқымаймыз. «Космонавтика» туралы да өлең көп. Түйін біреу, ол космонавт болам дейді кейіпкер. Онысы дұрыс-ақ. Бірақ елдің бәрі космонавт болып кетпейді ғой. Басқа да идеялар айтуға болады емес пе? Поэзия қайталанған жерде қасиетін жояды.
Елгезек Әзбергенов: Оған тағы бір дәлел – балалар үшін көптен жазып келе жатқан М.Қыстаубаевтың «Қызық-ай!» жинағындағы «бос қалта» өлеңі. Ш. Смаханұлының «Шимайбектің қалтасы» атты өлеңінің екінші варианты деуге болады. Бар айырмашылығы «Босқалтада» пышақ, ләңгі, шегелер толып жүр.
Бердібек Соқпақбаев: Баланы мезі ететін өлеңдердің жарық көріп жатыныны өкінішті-ақ. Бірер сөз балалар календары жөнінде, «Жыл он екі ай» бұл – қабырғаға ілетін календарь емес, әдеби жинақ, көлемді кітап. «Жыл он екі айда» кездейсоқ авторлардың шығармаларының жүруі, не бір жазушының туындыларының қайталануы қынжылтады. Жинақтың колективтік еңбек екенін ескерген жөн.
Мазмұны терең, көркемдігі мол жақсы жыр жазу – ақындарымызға аманат. Оның үстіне үш-төрт бала ойнайтын көріністі пьеса, жұмбақ, жаңылтпаш, мысал-өлеңдер азайып кетті. Оларды таңдамалылардан ғана көріп жүрміз.
Елгезек Әзбергенов: Балаларға арнап таңдамалы-топтамалы өлеңдер жинағын шығару жақсы дәстүрге айналды. Қ. Бекхожин, М. Әлімбаев, Қ. Баянбаевтардың жинақтары балалардың қолынан түспес кітаптары десе де болғандай. Уақытында балалар үшін өндірте жазған марқұм Ж. Смақовтың «Жаңғырық» атты таңдамалысы жарық көруі өте қуанышты. Алайда таңдамалы-топтамалыларға өлеңдердің сұрыпталмай еніп кетуі кездеседі. Мысалы, Н.Әлімқұловтың «Балалы үй базар» атты топтамасында «Татулық» деген өлең бар. Өлең мазмұны: екі бала ылғи ерегесіп төбелесе береді. Оларды арашалаған мұғалім: «неге ерегесіп, төбелесе бересіңдер?» – деп сұраса балалар:
Ерегесіп алған соң,
Жақындасу оңай ғой.
Төбелесіп алған соң,
Татуласу оңай ғой, – дейді.
Мұның негізі «Ер шекіспей, бекіспейді» де жатыр ғой. Ал бала үшін бұл қағида керек пе еді? Жас оқырманға қажеті өлеңнің көркемдігі мен тәрбиелік мәні емес пе?
Бердібек Соқпақбаев: Мұндай өлеңдерді жалпы жинаққа кіргізуден сақ болған жөн. Тағы қайталап айтамыз, балалар әдебиеті – балалар тәрбиесі. Балалар поэзиясы сатираға да зәру екені белгілі. Кезінде жас оқырмандарға Ш. Смаханұлы, О. Әубәкіровтер өткір сатира мен нәзік юморға толы өлеңдерін сыйлап еді.
Елгезек Әзбергенов: Балалар поэзиясы ауыз әдебиетімен астасып жатса, жас оқушының прозасы мен драматургиясы кенжелеп дамығаны көпке мәлім. Осы тұста ойға оралатыны, кейін қалыптасқан прозаның салмағы арта түскендей. Оған себеп, прозаның қалың-қалың кітап болып шығуына байланысты емес қой.
Бердібек Соқпақбаев: Әрине. Қазіргі балалар прозасы – оқылатын, сауатты проза. Прозашылар өз шығармаларында танымдық, танытқыштық қасиеттерді молайтып келеді. Жас ұрпақтың іс-қарекетін, мінезін қызық штрихтар мен детальдар арқылы көрсету қазіргі прозаның басты қасиетіне айналды. Бала психологизмі деген не? Бір ғана мысал. Т. Нұрмағамбетов «Қош бол, ата» деген повесть жазды. Сондағы Жөкең қарияның образы сәтті шыққан. Ал, Көктембай баланың: «Ата, мен әртіс болам. Сен болып ойнаймын, ата!» – деуінде бүкіл шығарманың түйіні жатыр. Яғни, ол ата тәрбиесін, ата қасиетін бойына сіңірген. Баланың ойы, сезімі биікте тек соны көре білген жөн. Ең бастысы ой айтқызатын ситуацияларды пайдалана білу қажет.
Елгезек Әзбергенов: М.Қабанбаевтың «Арыстан мен, виолончель және қасапхана» (әрине, аты тым ұзақ-ақ) повесі туралы түрлі пікір бар. Оның көбісі баланың философиялық ой түюі, ауыр тілмен сөйлеуі керек пе дегенге тіреледі. Біздің ойымызша, галлактика, дыбыс сәулелері жайлы жазуды, баланың өзінше болжап, қиялдауын көрсетуде ешқандай әбестік жоқ сияқты. Өзіңіз айтпақшы, баланы күрделі ойларға жетелеп отыру да керек. Жас жазушылар Б. Қойшыбаев, М. Айымбетов, С. Жұбатыровтар өз шығармаларында осы күрделілікке бой ұрып жүр. М. Мағауиннің «Бір атаның балалары» атты повесі тақырыбы жағынан да, берер идеясымен де балалар прозасында елеулі орын алатынын атап айтқан дұрыс.
Сондай-ақ Сайлау Жұбатыровтың «Алыстағы аралдар» повесі қат-қабат хикаяларға (приключение) құрылуымен қуантады.
Бердібек Соқпақбаев: Сайлаудың жалғыз повесі дәм бола ма? Бір кездері А. Машанов, М. Сәрсекеев, Т. Сұлтанбеков, Ш. Әлімбаевтар жазған қиял-ғажайып оқиғаларға негізделген және фантастикалық шығармалардан кейін бізде бұл салада елеулі ештеңе жоқ десек қателеспейміз. Баланың қиялын жетілдіріп, дамытуда прозаның осы саласының мәні зор. Енді бір айта кететін жайт халқымыздың ардагер ұлдары жөнінде повесть, әңгімелер жазу прозашылар үшін парыз.
Балалар прозасы жайлы тоқмейілсуге де болмайды. Көптеген шығармалар құрғақ баяндауға құрылып, көркемдігі солғын шығып жатады. Оқу-тәрбие процесіндегі түбегейлі өзгерістер – пионер ұйымының жұмыстары әлі де назардан тыс қалуда. Психологиялық тартыс орнына қарадүрсін оқиғаларға барушылық басым кездесіп қалып жүр. Ең бастысы кейіпкердің өсу эволюциясы аса көрінбей жатады.
Елгезек Әзбергенов: Бұл талаптар жалпы балалар әдебиетіне қатысты деп білеміз. Жас оқырманға арналған әр шығарма идеялық-көркемдік дәрежесінің биіктігімен, ұтқыр ой, шұрайлы тілімен оны баурап танымын кеңейтуге көмектесе білуі – басты нысана.
Бердібек Соқпақбаев: Бүгінгі әңгімемізде балалар әдебиетінде орын алып отырған көкейтесті мәселелердің бәрін қамтыдық дей алмаймыз. Балаларға базарлық қана тарту етпей, толыққанды шығармалар беру жолындағы ізденістер әлі де талай әңгіме болады деп сенеміз.
«Қазақ әдебиеті» газеті №42,
19 қыркүйек, 1979 жыл
5882 рет оқылды
