Академик Лихачев біздің тақырып туралы ойланғанда былай деген екен:
Әрбір елдің өз Шығысы мен өз Батысы, өз Оңтүстігі мен өз Солтүстігі бар, және де бір елге Шығыс болған нәрсе оның көршілері үшін – Батыс. Бейбітшілік түрдегі көрші болудың мәні де сол емес пе – этникалық шекаралар шекараға құлып салынған саяси шекаралар болмауға тиіс, алуан түрлілік ешкімді кемсітпей, керісінше, байыту керек.
Біздің екінші шығарылымымыз осы алуан түрлілікке қазақ зиялыларының арасында алғашқылардың бірі боп барған Мағжан Жұмабаевтың поэзиясы жөнінде, немесе нақтырақ айтқанда біздің бүгінгі тақырыбымыз «Мағжан және орыс символизмі».
Мағжанның әдеби қалыптасуын екі кезеңге бөлуге болады. Бірінші кезеңі 1912 жылы Қазанда шыққан Шолпан кітабына байланысты. Мұнда ол үйреншікті шығыстық үрдісте жазады, көбінесе Абайдың ықпалында болады.
Бірақ Абайдан айырмашылығы, Мағжан жас кезінен бастап Ресей отаршылдығына қарсы күрескер болып қалыптасады. Себебі егер Абай заманында Ресейден қазаққа білім, ғылым, өркениет тарайды деген иллюзия болса, Сперанскийдің реформасынан кейін Түркістан уалайатында орыс мұжықтары қаптап, қазақтың ең шұрайлы жерін тартып алып, патшалық Ресей өзінің отаршыл үстемдігін ашықтан ашық жүргізе бастады. Егер 19 ғасыр бойы қазақ бірен-саран орыстың шенеунігін ғана көрсе, енді орыстың араққа тойған мұжықтарынан теперіш көріп, олардың мүлде дос емес, басқыншы халық екеніне әбден көзін жеткізді. Сондықтан жас Мағжанның лирикалық кейіпкері бір жағынан білім, ғылым, биік шығармашылық мақсаттарын көксесе, екінші жағынан өз ұлтының отаршылдық бұғауындағы артта қалған халық екенін түсіне бастады. Міне, оның алғашқы ұстанымы осы аянышты халге халқының көзін ашу, оның ұлттық сана-сезімін оятып, ұлт азаттық күреске, еркіндікке, бостандыққа жетелеу болды. Бұл жағынан ол 1913 жылынан бастап «Қазақ» газеті айналасында топтасқан, кейін Алаш қозғалысын ұйымдастырған Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Алихан Бөкейханов ықпалында еді. Міржақып Дулатов тіпте оның үйінде тұрып оған дәріс берген мұғалімі болған. Орыс әдебиеті жөніндегі мағлұматты ол алғаш осы Міржақыптан алады. Міне, осы кезден бастап ол кейін «күміс ғасыр» деп аталған 20 ғасырдың басындағы орыс әдебиетіне ғашық болады.
Шынында да ол тамаша әдебиет еді! Егер орыс әдебиетінің алтын ғасырын қалаған Пушкин мен Лермонтовтың поэзиясы өте рационалды, ақылға табынушы, классикалық формаларды жақтаушы, ұлттық сана-сезімді, отансүйгіштікті қалыптастырушы әдебиет болса, Брюсов, Мережковский, Блок, Бальмонт бастаған орыс символизмі мүлде басқа негізде қалыптасқан еді. Оларға түрткі болған Бодлер, Малларме, Артюр Рембоға дейінгі француз символизмі болатын. Бұл орыс әдебиетінің әлемдік деңгейге шыққанының белгісі еді. Өйткені бұл бір жағынан романтизм кезеңінен дәріптелініп келе жатқан жеке тұлғалық санаға, индивидуализмге негізделген болса, екінші жағынан, санадан тыс нәрселерге, адам ойының ұғынып болмайтын дүниенің шексіздігіне талпынуына, өмір мен өлімның аражігін шатастырған иррационалдылыққа негізделген болатын. Үшінші жағынан бұл ағымда патриотизмнен гөрі өзге әсіресе таңсық, экзотикалық елдерге тамсану басым еді. Әрине, ол кезде Освальд Шпенглердің «Закат Европы», немесе «Батыстың батуы» кітабы әлі жазыла қойған жоқ, бірақ орыс интеллигенциясы арасында өзінің Азия қаупінен қорқу негізінде туындаған панмонголизм ағымы дәуірлеген еді. Жалпы бұл терминді алғаш енгізген орыс философы Владимир Соловьев болатын. Ол 1894 жылы өзінің «Панмонголизм» деген өлеңін жазады. Онда мынандай шумақтар болатын:
Как саранча, неисчислимы
И ненасытны, как она,
Нездешней силою хранимы,
Идут на север племена.
О Русь! забудь былую славу:
Орел двуглавый сокрушен,
И желтым детям на забаву
Даны клочки твоих знамен.
Смирится в трепете и страхе,
Кто мог завет любви забыть…
И третий Рим лежит во прахе,
А уж четвертому не быть.
Өзінің историясофиялық ілімінде Соловьев Еуропа өзінің даму потенциясын бітірді, енді одан өзге халықтар өзінің тарихи кегін алады, Еуропаға Шығыстан қауіп келе жатыр деген ойды айтады. Оның айтуынша бұл кек қайтару идеясы кішкене аралдардың көсемдері жапондарда туындайды. Олар алдымен Қытай мен Кореяны басып, сосын Қытайлармен бірге Еуропаны жаулайды. Ал тағы бір жұмысында ол былай дейді: «Жалпы, менің ойымша, қытайлар Еуропаны жаулап алуға жаралған. Біздің Еуропаға сіңіп кетуіміз ең биік нүктеге жеткенде олар бізді басып жаншып өзіне бағындырады». Соловьевтың бұл ойын оның досы философ Константин Леонтьев те және өзге интеллигенция да қолдайды. Осы бағыттың пайда болуы арқасында Андрей Белый Ресейдің ішікі ыдырауына арналған «Петербург» романын жазады. Онда оның бас кейіпкерінің, сенатордың фамилиясы Аблеухов және ол осы фамилияны қырғыз қайсақ ханы Аблайдан шыққан, ал Ухов деген жұрнағы кейін қосылған деп келтіреді. Және Абылайды әйел патша Анна Иоановнаның кезеңінде Ресей бодандығына кірген деп көрсетеді. Сөйтіп ол бас кейіпкерін қазақтан шыққан қылып суреттейді. Сол сияқты Александр Блок та өзінің «Да, скифы мы, да, азиаты мы» өлеңінде тіпті орыстың өзі түп негізі бойынша азиат, азиялық халық екенін мойындайды. Ал Мережковский болса өзінің әйгілі өлеңінде Еуропаны түн баласына балап, пайғамбарды тек Шығыстан күтеді. Көрдіңіз бе, Мағжанның «Пайғамбар» өлеңінің қандай қалың контекстте жазылғанын. Мұндай геосаясаттық пәлсәпаға көтерілу, еуропалық және орыс символизмінің эстетикасына еркін ену Мағжанның 1922 жылы Қазанда және 1923 жылы Ташкентте шыққан жинақтарына тән. Осыдан бастап оның екінші кезеңі басталады.
Бірақ оның ойынша қауіп енді қытайдан емес тарихтың қалың қатпарларында жоғалған ұлы ғұнндардың ұрпағы түркі халықтарынан болады. Оның «Мен келемін, мен келемін, мен келем, Күнен туған, гүннен туған пайғамбар!» дейтіні осыған мегзейді. Бірақ Мағжанның ойынша кек алу деген жау халықты таптау өту, немесе, жойып жіберу емес. Алғашқы екпінмен ол «Күл қылайық қаласын» деп жазса, кейін «Гүл қылайық қаласын, Ұл қылайық баласын» деп өзін заматта түзеп жібереді. Бұл үзіндіде де Мағжанның орыс интеллигенциясының гуманистік үрдісінен көп үйренгені байқалады. Сонымен қатар осы өлең арқылы Мағжанның түркішілдік ағымына да қатысы көзге ұрып тұр. Және байқап қарасаңыз түркішілдік ол да гуманизмнің бір түрі. Демек ол ықылым заманнан келе жатқан дәстүр емес, модернистік ағым. Ол Еуропаның өз күнәсін мойындап, өзге ұлттарға есесін жібермеуге де, рухани жаңаша өсуіне де жол берген дархан, кең пейіл гуманистік ниетінен туындаған зор мүмкіндік. Сонымен қатар, 20 ғасырдың басында гуманизм өзінің шырқау шегіне жетіп, дағдарысқа ұшырайды.
Міне, осы уақытта символизм құдай іздеудің, гуманизмді жаңа деңгейге көтерудің жаңа түрі ретінде әйгіленеді: Ибсен, Мережковский сияқты символист-жазушыларды қызықтырған нәрселері діни ─ философиялық мәселелер, ницшелік асқан тұлға туралы, яғни өзінің шектеулі мүмкіндіктеріне қарсы шыққан адам туралы мәселе. Ғасыр ғасырға ауысып жатқан өліара шақта зиялылар абсолюттік құндылықтарды көксейді, діннің түрлі түріне ғажап әсершіл болады. Осындай ұстанымда болған символизм ағымы о дүниемен байланысты жаңартуға құмар еді. Сондықтан олар табыт құпиясына жиі үңілетін, олар үшін қиял ғажап әлемінің, мистиканың, этникалық діни нанымдардың, теософия, оккультизм, магияның маңызы арта берді. Симиволизм эстетикасы о дүниелік қиял ғажап әлеміне бойлай бере бұрын құндылық саналмаған құндылықтарға талпынды, олар – түс жору, өлімге бойлау, эзотерикалық толғаныстар, эрос пен магияның, сананың өзгертілген ахуалының және күнәһарлықтың әлемі. Ғасырдан ғасырға көшіп жатқан символитерге заманақыр, өркениеттер күйреуі идеясы да жақын еді. Ойлап қарасаңыз дүние сезінудің осындай нюанстарының барлығын Мағжан Жұмабаевтың екінші кезеңіндегі поэзиясынан табуға болады. Мысалы оның «От» деген өлеңі қазақтардың өте көне замандарда болған отқа табыну нанымына арналған. Бірақ Ахурамаздаға табынған зороастризмде ол мінәжаттың бір бөлігі ғана болса, Мағжан от бейнесін монотеистік құдай деңгейіне көтереді. Және өзін де Күннен, оттан жаралған қылып көрсетеді.
Күннен туған баламын,
Жарқыраймын, жанамын,
Күнге ғана бағынам!
Өзім Күнмін, өзім от,
Көзім қысық, сөзімде от,
Өзіме өзім табынам!
Жерде жалғыз Тәңірі от,
Оттан басқа Тәңірі жоқ!
Сонымен бірге Мағжан Отты абстрактты, қол жетпес биіктегі монотеисттік құдай сипатымен де шектемейді, ол үшін ол отты болмысымен әрбір құбылысты толтырған һәм жандандырған пантеисттік құдай. Міне, осы тәңірлік жалынымен ол адамды да құдай деңгейіне көтереді, екеуін бір біріне теңестіреді:
Мен оттанмын, от менен,
Жалынмын мен, жанамын,
Оттан туған баламын!
Бұл жолдарда әлгі символистік талаптардың ең шыңынан шығып тұрған жоқ па? Және бұл өлеңде Мағжанға символисттер талабынан шығу аз, ол оған өзі талпынса да, талпынбаса да пайғамбарлық деңгейге көтеріледі. Ал пайғамбар дегеніміз кім? Ол адам мен құдай арасындағы дәнекер. Ол бір жағынан құдайды адамға жақындатса, екінші жағынан адамды құдайға жақындатып, оның рухани өсуіне мол мүмкіндік береді. Сонымен қатар Мағжанның суреттеуінде адам мен от бірболмысты нәрсе. Ақынның бұл пайымы грек философы Гераклиттің натурфилософиясына жақын. Өзінің Табиғат туралы еңбегінің 30 фрагментінде ол былай деген еді:
Барлыққа бір бұл әлемдік тәртіпті тәңірлер мен адамдардың ешқайсысы жасаған жоқ, бірақ, ол әрқашанда мөлшерлі түрде жанып, мөлшерлі түрде сөнетін мәңгі тірі от кейпінде болған, бар және бола бермек.
Міне, Мағжанға оттың мәңгі тірілігі қымбат және әрбір адамнан да ол осындай алау мен жалынды, от болып жанып өтуді талап етеді. Мағжанның ойынша қазіргі өркениетке жылу жетіспейді, әсіресе, жан жылуы. Өйткені Батыс өркениеті жаннан бас тартып, тәнге табынуда. Бұдан ақын батыстың бас мінін көреді. Екінші жағынан бұл Ресей большевиктері жалау еткен Маркс теориясын пародиялық түрде кемсіту, ащы сынға алу. Осы мақсатта Мағжан Пайғамбар өлеңін жазады. Өлеңнін динамикасы автордың ақ пен қараны, қараңғылық пен жарықты бір біріне қарсы қоюынан туады. Бұл да таза символикалық эстетиканың көрінісі. Осы арқылы ақын батыс мәдениетін күйреген, заманақырына жеткен мәдениет деп көрсетсе, Шығыс өркениетін әлемге жаңа шуақ, Күн нұрын сыйлаушы, сөйтіп қараңғылықты жоюшы мәдениет қылып көрсетеді.
Бірақ іс жүзінде Мағжан Шығыс мәдениетінің көп жағдайда адамның жекетұлғалық болмысын сыйламайтын кертартпа мәдениет екенін түсінеді. Бұл тұрғыда оның ойынша Шығыс әлі біраз өзгеруге тиіс, өз бойындағы стихиялық күш қайратты биік мәдениетпен, философиялық сыни көзқараспен ұштастыра білуі тиіс. Міне, осыдан болар, «Мен кім?» өлеңінде Мағжан ескілікпен қоштасып символизмге тән индивидуализм культін дәріптейді.
Мейірленсем, сегіз жұмақ қолымда,
Қаһарлансам тамұқ даяр жолымда.
Жоқ жақыным, жасағандай жалғызбын,
Мен бе иілер әлсіз адам ұлына?!
Мұнда «Жоқ жақыным» дегені Шығыстың туысшылдығына, рушылдығына, ұжымшылдығына қарсы болғаны, ал «Мен бе иілер әлсіз адам ұлына?» жолынан Ницшенің ықпалы аңқып тұр. Өйткені Ницшенің ілімі бойынша адам егер оның бойында билікке жігері болмаса өте әлсіз құбылыс, сондықтан ол өзінің дәстүрге, үйреншікті нәрсеге байланған әлсіздігінен аттап өтіп, басқа биіктен көрінуге тиіс. Егер сопылық философия адамды идеализацияудан толық адам немесе ал инсан ал камил ілімін тудырса, Ницше адамды аспаннан жерге түсіріп, одан енді шынайы түрде жерден аспанға еш құдайсыз, табиғаттан тыс күштердің қолдауынсыз тек өз күшімен аспанға көтерілуін талап етеді. Егер Абай үшін бұл адамды құдайдан айыру болса, Мағжан бұл талапты оп-оңай қабылдап тұр! Өйткені:
Өзім Тәңірі, табынамын өзіме,
Сөзім Құран, бағынамын сөзіме!
Бұзушы да, түзеуші де өзіммін,
Енді, ескілік, келдің өлер кезіңе!
Бірақ ескілік оңайлықпен кете қоймайды екен. Оны Мағжан Кеңес үкіметі орнағаннан кейін түсінді. Оны «Тоқсанның тобы» өлеңінен байқауға болады. Бұл өлеңді көбінесе Мағжанның кеңес билігінен кешірім сұраған өлеңі деп келтіреді. Іс жүзінде бұл өлеңде қатпар қатпар астар жатыр! Ойлап қарасаңыз бұл өлең Октябрь төңкерісінен кейін орнаған қазақ даласындағы өмірге ащы сатира сияқты көрінеді. Өйткені төңкерістен бұрын аса көп болмағанмен зиялыларымыз бар болса, ұлттық тұтастыққа талпынысымыз өркендесе ендігі үкімет ұлтты қақ жарып бай-шонжарын құртып тек қана бейнеттен безеуі шыққан жаман-жәутігін ғана қалдырған екен:
Бұл жиында кімдер бар?
Ал айтайын жаттап ал.
Жалпы еңбекші зарлы бар.
Тап талтүсте таланып,
Тірі күйі тоналып,
Соғым болған сорлы бар
…Кеңес үкіметі тіпті әйелдің ажарын еркектің көзін тартар еркесылқымдығын жойып жібергендей:
Көйлексіз етке күн тиген,
Бейнеттен көзі кіртиген,
Шөккені шер мен ыза, зар.
Итаяқтан ас ішкен,
Аш ішпеген, жас ішкен,
Сауыншы сорлы қатын бар.
Сөйтіп бұл өлең Кеңес кезеңінде жазылса да, сол баяғы символизм эстетикасының ұстанымдарымен жазылған.
Жалпы, символизмнің басты бағыты о дүниелік сырға, өлімге талпыну. Мағжанда бұл үрдіс құрбан болу үрдісімен жалғасады. Егер Блоктың құрбандыққа талпынуы теоретикалық түрде болса, Мағжан сталиндік заманның мұз қарыған атмосферасында өзінің тірі қалуының беймүмкін екенін түсінеді:
Барады үдеп бұл боран,
Жанымда жоқ тірі жан.
Тоңазыды денем де.
Адаспай дұрыс келем бе?
Қорқып жүрек ойнайды,
Көз алдыма елестеп,
Әлде нелер келеді.
Боранын тәңір ашпады,
Жол білінбей бастады,
Көрінген бір жарық жоқ,
Босаңсыды қара көк.
Сар далада адасып,
Суық кебін жамылып
Қалармын, кім біледі?
Сол сияқты, «Оқжетпестің қиясында» поэмасында Мағжан қазақтың соңғы ханы, өмір бойы Ресей империясымен күресіп өткен, ақыры аянышты қаза тапқан Кенесарының бейнесін жасайды. Мұнда ол оны өзінің елі үшін, елінің еркіндігі үшін өзін саналы түрде құрбандыққа қиған батыр ретінде суреттейді.
Құрбандық тақырыбы Мағжан шығармашылығында өте үлкен тақырып.
Ол оның лирикасына да, поэмаларына да тән және ақын үшін өте маңызды тағы бір тақырыппен ұштасады: ол зиялысы аз қазақ даласындағы жекетұлғалық сананың, рухани дамуға талпынудың баянсыздығы. Әрине мұнда жоғарыда айтылғандай символизм философиясының да ықпалы бар, бірақ мұндағы ең шешуші нәрсе оның өзінің осындай баянсыздыққа ұшырауы еді. Себебі ол аса таланнтты тұлға ретінде замандастарынан әлдеқайда озып кеткен еді. Сол кездегі онша отырықшы бола қоймаған қойдың соңынан ерген ел жағдайында Мағжанды «қалың елі қазағының» жете тануы мүмкін емес еді. Ол білімге, мәдениетке талпынды, бірақ олар Ресейде, Еуропада еді, сонымен қатар бұл білімге жеткен сирек қазақтар өз қандастарынан шығынып, бөлектенсе де, Еуропаға да сіңіп кетуі қиын болды. Сондықтан жалғыз жол ғана бар еді ─ еуропалық мәдениетті қазақ топырағына сіңіру. Міне, Мағжан осы жолмен мүлтіксіз жүре білген алғашқы қазақ тұлғаларының бірі және бірегейі. Ол үшін символизм тек тартымды ағым ғана болған жоқ, ол оның дүниетанымына сіңді, өзінің дербес стиліне айналды. Сондықтан болар, егер кейбір Брюсов, Бальмонт, тіпті Блок сияқты орыс символитстерінің өлеңдері кейде еріккеннің ермегі сияқты өмірден алыс боп көрінсе, Мағжан символизмді өте өміршең көзқарасқа айналдыра білді. Мысалы «Александр Блок» деген өлеңінде ол Блокты тек өзінің Прекрасная Дамасын жырлаған өмірден алыс идеалист қылып көрсетеді, ол оған бір жағынан өкініш білдірсе, екінші жағынан сүйсінеді. Өйткені Блок сүйіспешілігінің сол табандылығы арқасында тарихта қалып отыр ғой. Міне, осының өзі Мағжанның символизмнің тек шәкірті болып қалмай, оның аясынан өсе келіп, кейін өзінің сара жолын сала білгенін көрсетеді.
