Бүгін Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты, көрнекті жазушы, дарынды публицист Оралхан Бөкейдің туған күні. Атаулы датаға орай танымал тұлғалардың қаламгер туралы тұщымды ой-пікірлерін көпшілік назарына ұсынамыз.
***
Оның әр шығармасынан туған өлкесіне, Алтайдай асқар тауына, қойдай жуас халқына деген сүйіспеншілігі сезіліп тұрады. Оның әңгімелері өмірді сүюге, табиғат жаратылысының әдемілігін көре білуге үйретеді. Ол өз заманындағы қазақ әдебиетін, қазақ журналистикасын заңғар биіктерге көтеріп кеткен ақынжанды жазушы - Оралхан Бөкей.
«Оралхан Бөкей – жиырмасыншы ғасырдағы қазақ әдебиетінің ең сүлей суреткерінің бірі ретінде әлемдік танымдылыққа ие болды. Оралхан азғантай ғұмырында сондай асқаралы биікке өзін де, елін де, туған әдебиетін де шығарып үлгерді».
Әбіш Кекілбаев
«Оралхан – дүниеден озғалы, міне, тура он жыл болды. Кітаптары өмір сүріп келеді, өмір сүре береді. Олар: жасқа – ақыл, кәріге – қуат береді. Бақытқа бақыт қосады. Бақытсызға медет болады».
Шерхан Мұртаза, 2003 ж.
«Оралхан не жазса да қанымен, жанымен жазушы еді. Және қай жанрда жазбасын олардың бірде – бірі қаламдастар мен қалың қауым назарынан тыс қалмайтын».
«Оралхан бір оқылатын жазушы емес. Оралхан қайталап оқуды қажет ететін жазушы, түсінгеніңше оқи беретін күрделі суреткер».
Дулат Исабеков
«Оралхан өзі туған табиғатына ұқсас еді. Алтайдай асқақ, оның оқ жетпес құзар шыңдарындай биік еді! Заңғар тауларынан құлап аққан өзендеріндей тасқын еді. Тауларының сілемдерін жайлаған ерке еліктеріндей елгезек еді. Өркеш - өркеш тастарындай ірі еді. Қалам сілтеген алыптардың бірі еді. Шығыстан жарқырап шыққан жұлдыз еді».
Қасым Қайсенов
«Әдебиетіміздің қазіргі аспанын жарқыратып тұрған аяулы жұлдыздарымыздың бірі, ғажайып нәзік суреткер, тамаша журналист Оралхан Бөкей қапыда, қиыр алыста оралмас сапар кешті, біз тіл жетпейтін өкініш кешіп, тағы жылап қалдық...»
Ғафу Қайырбеков
«Оралхан еш уақытта тақырыптан таусылып көрген жазушы емес. Бір-ақ сөйлемдік мәселеден қалауынша шығарма тудыра беруге қабілетті де, құдіреті де жететін. Сол себепті де болар, ол «Жоспарланған дүниемнің көптігі сондай, оларды ешқашан жазып тауыса алмайтын шығарма» деп қиналатын».
Дидахмет Әшімханұлы
Пикассодан Левитанның пейзажын, Айтматовтан Әуезовтің көсіле суреттеуін ешкім де талап етпейді ғой. Әрқайсысының өзінің қолтаңбасы бар. Мәселе қайтіп айтуда емес, айта білуде. Жалпы, ізденіс атаулыға шошына қарайтын әлгіндей сыни пікірлер әдеби процеске аз зиянын тигізіп жүрген жоқ. Бізде эксперимент өте сирек.
Стилі, тілі, методы, айтары бір-біріне ұқсас шығармалардың көп жазылуының бір ұшығын осыдан іздеу жөн. Демек, кей тұста бояу артық жағылса, ол Дүйісмағанбетов айтқандай «жалаң суреткерлік» емес, ойды жеткізу үшін автордың әдемі қолданған тәсілі, яғни Оралханның өзіндік ерекшелігі, творчестволық даралығы.
Оралхан Бөкеев – кейінгі толқындағы дара дауыс иесі. Творчествосы шағын да болса – өз ерекшелігімен қызық. Бөкеев жазған дүниенің бәріне бірдей біз де таңдай қаға бермейміз. Иә, сын да керек. Бірақ біліп сынайық, жоғарыдағыдай нақақ қиянатқа бармайық. Оның тебірентпейтін шығармалары бар, бірақ ойлантпайтын шығармасы жоқ. Осы – ақиқат.
Сауытбек Абдрахманов, ҚазГУ-дің студенті (1973 ж.)
Орал облысында (Батыс Қаз. обл.) 1943 жылы қыркүйек айында туған Оралхан Бөкеев деген бір бала жоғалып кеткен екен. Сол баланың әке-шешесі кейінге дейін менің ағамды өздерінің баласы емес пе екен деп күмәнданып жүрді. Оралхан деген ат біздің жақта сирек кездеседі, оның үстіне Бөкей деген есім де солай. Күдіктенсе, күдіктенетіндей еді.
Әкеміз еңбек армиясында, Оралда жүрген кезде ағам туған. Сол себепті Оралдан аман оралсын деп Оралхан қойған. Ал әкемнің шын аты – Бөкейхан. Репрессия жылдары атамыз Исахан атын Исақан ғып өзгертіп, баласының ханын алып, Бөкей қылып өзгерткен ғой. Сонда, ағамның шын аты-жөні – Оралхан Бөкейханов болып шығады.
Ауылдағы үй шаң болып кетсе, шаңға біздің атымызды жазып қоятын. Мына жерді сүрт дегендей. Кішкентай кезімде басымды қарап берші деп алдыма кеп жата қалатын. Мен шашын қолыммен тарап, олай қайырып-былай қайырып, ойнап отырушы едім. Сол әдетін өмірінің соңына дейін үзген жоқ.
Әрбір костюмінде бір-бір орамал болатын. Оның бәрін жуып, үтіктеп отыру менің мойнымда. Бала кезден-ақ, әкелген киімдерін әкеміздің Күләми деген тігінші қарындасына сөктіріп, өзіне лайықтап, жаңаша үлгімен қайта тіктіреді екен. Өзіне не жарасатынын жақсы білуші еді. Осы сұлулығы мен сәнқойлығы қашан да айналасындағы адамдардан ерекшелеп тұратын. Алматыда жүргенінде орыстың қыздарына дейін ғашық болып жүреді екен.
Біздің үйге ауылдың ақсақалдары, көршілер көп келетін. Оларды күнде көріп жүрсе де әке-шешем асты-үстіне түсіп күтетін. Ағамның тапсырмасы бойынша мен үлкен адамдардың әңгімесін көп тыңдадым. Олар қызу әңгіме үстінде неше түрлі мақал-мәтелдерді қолданатын. Соны өздері де байқамайтын. Мен соны жазып алып, жинақтап қоятынмын. Ағам өзіне ұнағандарын белгілеп алып, кейбіреулеріне таңдана қарап, «сөзді ұмытып барамыз» дейтін. Ауылдың, үйдің барлық жаңалықтарын жіпке тізгендей етіп хат жазатынмын.
Оралхан ағам жастайынан жазушы болуды армандайтын. Мектеп қабырғасында жүріп-ақ әдеби шығармаларды көп оқыды. Кейде кітаптан басын көтермей отырғанын көрген ата-анам «көзіңді құртасың оқыма» деп тыйым салатын. Ағамның әдебиетке деген сүйіспеншілігін оятқан осы пәннен сабақ берген өте сауатты мұғалімі Жомарт Нұрғазин болатын. Кейін көркем шығармадан гөрі танымдық дүниелерді көп оқыды. Ағамның күнделігінде мынадай бір қанатты сөзі бар: «Адам армандай білуі керек, армандаса- соған қол жеткізеді. Мен жазушы болуды армандадым, жазушы болдым. Менің парталас досым Жеңіс ұшқыш болуды армандады, ол да ұшқыш болды. Адам армандай отырып, соның жолында күресе білуі керек. Бүкіл адамзат саған қарап тұрғандай, өз-өзіңді шексіз жауапкершілікте сезінгенде ғана ойлаған мақсатыңа жете аласың».
Ғалия Бөкейқызы, жазушының қарындасы
«Жазушы Бөкеев – туған өлкесі - әсем Алтайдың, асқақ Алтайдың жыршысы! Оның шығармалары Алтай өлкесінің гимні іспеттес».
Рабиға Сыздық
Бірде Қуанышбай Құрманғалиев елуге толды да, үлкен-кіші бір топ тілеулес достары сол үйде бас қостық. Кешті Оралхан баскарды. Әнімен, әзілімен, ешкімте алабөтен жұмсақ КӨПШІК қоймай отырып-ақ, жинақы жүргізген дастархан мәзірінің бір түсында Шерағаң үйіндегі жеңешеміз:
— Апыр-ай, Оралхан бауырым-ай, мен сені керемет жазушы, қаламы жүйрік журналист ретінде білуші едім, енді аңғарсам, сен елде жок, асаба екенсің ғой, — дегені бар еді сүйсінгенін жасыра алмай. Міне, жазушы Оралханның мен байқаған бір қыры осындай еді. Жігіттің сегіз қырлы, бір сырлы болғанына не жетсін, шіркін.
Сәкен Иманасов
«Адамды ардақтау, оның ұлылығын жырлау, жалпы алғанда, Оралхан повестерінің негізгі тақырыбы десе де болады».
Серік Қирабаев
«Оралхан – бар жанрда бағын сынап, қазақ әдебиетінің көркемдік әлемінде ғажайып із қалдырған аса көрнекті жазушы, қайраткер қаламгер».
«Оралханның сүйсіне сөз қылатын бір артықшылығы оның осы кезге дейін азын – аулақ шығармаларының бәрінде де табиғи сұлулыққа, жер, су, орман сұлулығына деген қамқорлық, қамқорлық қана емес – ау, шын құштарлық, перзенттік сүйіспеншілік сезіледі. Сондай ыстық леп, терең тыныстар еседі»
Төлеген Тоқбергенов
«Цензураның мың ширатылған қызыл жылан жіптерімен қол-аяғы мықтап байланған О. Бөкей кеңесті кемсітудің жолын дәл тапты; ол – қазақты биіктету, рухын ояту... Қаламгер сондықтан да кітаптан кітапқа қазағын Алтайдың асқар шыңына өрлете берді. Ең аяғында, өзі де қасқа құлынын жетектеп, қар жамылған Мұзтаудың ұшар биігінде күнге қасқая қарап, Кербұғыдай қарысып тұрып қалды. Мәңгілікке!..».
Марат Қабанбай
«Оралхан – бар жанрда бағын сынап, қазақ әдебиетінің көркемдік әлемінде ғажайып із қалдырған аса көрнекті жазушы, қайраткер қаламгер». Қуанышбай Құрманғали
Қуанышбай Құрманғали
«Есімі өзімізге де, өзгеге де кеңінен танылған ерекше талант иесі Оралхан Бөкей әдебиетімізге өзіндік бетімен, өзіндік өрнегін сала келген жазушы еді. Оның алғашқы әңгіме – повестерінен-ақ («Қамшыгер», «Үркер», «Қайдасың, қасқа құлыным») ешкімге ұқсамайтын өзінше сөз саптасы, асқақ мінезі, алғыр зерде – зейіні оқушысын бірден баураған болатын» «... артына мол әдеби мұра қалдырған Оралхан Бөкей ұлттық көркемөнерімізде өзіндік орны бар ірі суреткер. Жазушының адамның сезім тұңғиығына, жан – дүние тереңіне ой – арманына үңілген шығармалары туған халқымен бірге жасасып, оның рухани игілігіне қызмет ете береді»
Тұрлыбек Мәмесейіт
«... Оралхан Бөкей - ақын. Әр әңгімесі, әр повесі ақындық жүрекпен өмір тылсымын терең түйсініп, сол жұмбақтан өзіндік тың пәлсапа түйе отырып жазылған». «Оралхан Бөкей – суреткер. Табиғат пен адам жанын ақындық көзбен жіті тінтіп, екінің бірі байқай бермейтін тылсым құпияларды өрнектейді. Және де сол суреттері өзі көргендегідей тылсым күйінде, жұмбақ қалпында тұңғиығына сыр бүгіп тұрады».
Талаптан Ахметжан
«Оралхан прозасымен де, драматургиясымен де, тіпті асқақ мінезімен де тұнып тұрған сөз өнерінің шебері болатын».
Қуаныш Сұлтанов
Онын ең соңғы мақаласы «Қазақ әдебиеті» газетінің 1993 жылғы 30-сәуіріндегі санына жарияланыпты. «Ошақ бұты — үшеу, жағар оты — біреу» деп аталады. «Көкек өз атын өзі шақырмас үшін «жүз», «рушылдық» деген алып-қашты сөзді азайтып, «ұлттық» деген ұғымды қалыптастырайық, соны ғана насихаттайық, ағайын. Дүниеде өзі ауру болған соң бүкіл әлем ауру деп ойлаудан қауіпті де қатерлі де не бар?!» деп аяқтапты ең сонғы ойын. Ұлт татулығы мен ұлт мүддесі — киелі қаламы аркылы тірілерге қалдырған аманаты екен.
Тұманбайұлы К. Тағы да Орағаңа оралу:
[Жазушы О. Бөкеев жайлы бірер сөз] // Жас Алаш. – 2002. – 16 мамыр. – 7б.
Оралханды ойласам... оның жазған кітаптары, сондағы кейіпкерлер есіме түседі. Бәрі де өмірде болған, өзіміз күнде көріп, араласып жүргендей әсер етеді. Себебі, шығармаларының көркемдік қуаты, тіл байлығы, шеберлік кестесі сезіміңді тербеп, ойыңды қозғайды
Жақсыбаев А. Жаны жайсаң жақсылар.
Естеліктер, сапарлар, ой-толғамдар. – Алматы: «Білім», 2006. – 145 - 154 б.
«Оралханның прозасы өзінің терең өміршеңдігімен құнды. Ол - өз оқырманың ешқашан жоғалтып алмайтын шын бақытты жазушы».
Айгүл Кемелбаева
14722 рет оқылды
