- Семей ядролық сынақ полигоны 1991 жылы 29 тамызда Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Жарлығымен жабылды. Әлемдегі ең ірі төртінші полигон болып саналатын сынақ алаңын жабу арқылы Қазақстан ядролық қаруды таратпау жөніндегі сыртқы саясатқа тың қадам басты.
Өзінің тарихи Жарлығымен Елбасымыз соғыс қаруын таратпау және ядролық қарусыздану мәселесінде әлемдегі көшбасшы ретінде танылды. Мемлекет басшысының бұл идеясы «Әлем. XXI ғасыр» манифесінде халыққа нақты жеткізілген. «Егемен Қазақстан» газеті тілшісінің физика-математика ғылымдарының докторы, Ұлттық жаратылыстану академиясының академигі, Курчатов қаласындағы Ұлттық ядролық орталықтың бас директоры Эрлан Батырбековпен әңгімесі осы мәселені қаузайды.
- 29 тамыз - Қазақстан тарихындағы айтулы күн. Бұл Семей ядролық сынақ полигоны ең алғаш жұмысын бастаған күн және соңғы рет жабылған күн, - деп бастады әңгімесін Эрлан Ғаділетұлы. - Алғашқы ядролық сынақтың 1949 жылғы 29 тамызда жасалғаны белгілі. 40 жыл ішінде 456 ядролық бомба жарылса, оның 116-сы ашық әуеде, 340-ы жер астында жасалды. Полигонды жапқаннан кейін қаншама қауіпті техника қалды. Сондықтан 1992 жылы Қазақстан Республикасының Ұлттық ядролық орталығы (ҰЯО) құрылды. ҰЯО мамандары бейбіт атомды дамытуды, ал ядролық қаруды таратпауды насихаттап келеді. 1993 жыл мен 2013 жыл аралығында ауқымды жұмыстар атқарылды. Бұл жұмыстардың көпшілігі Қазақстан Республикасы мен Америка Құрама Штаттарының арасындағы келісім-шарт аясында жүзеге асырылды. Келісімшарт 1993 жылы бекітілген болатын.
Соған орай жұмыстар үш бағытта жүргізілді: ядролық сынақтардың инфрақұрылымдарын жою, ядролық сынақтардың салдарын жою және ядролық қауіпті аймақтағы нысандарға рұхсатсыз баруға тыйым салу, бөгет қою. Осынау қарбалас әрі қиын жұмыстар кейін келе өзінің оң нәтижелерін бере бастады. Бүгінде біз Семей ядролық сынақ полигонын Кеңес Одағы әскери кешенінің инфрақұрылымдарынан толық тазарттық. Тіпті, 2000 жылдың өзінде-ақ, ядролық бомбаларды жаруға арналған ұңғымалар мен саңылаулардың барлығы енді қайтіп қолданысқа келмейтіндей етіп бекітілді. Тек бір ғана Дегелең аумағында, әртүрлі уақыттарда 209 рет ядролық қару сыналыпты. Осы тұста 181 ұңғыманың көзі жойылды. Ал Балапан аумағында 128 рет ядролық жарылыс болған, онда пайдаланылмаған 13 саңылау мен 12 жерасты құрылымы жабылды.
Міне, осы шаруалар аяқталысымен, ендігі жұмыс ядролық қаруды таратпау болды. Ядролық сынақтардың зардаптарын жоюда АҚШ, Ресей, Қазақстан ғалымдары бірлесіп жұмыс істеді. Олар полигонның арнайы үш сынақ алаңында жеті ірі жобаны жүзеге асырды. Нәтижесінде зардап шеккен аумақтың біраз көлемі тазартылды және ядролық қарулардың қалдықтарына кез келген кездейсоқ адамның қолы жетпейтіндей болып, шектеу қойылды.
2008 жылдан 2012 жылға дейін ядролық қалдықтардың 44 нысанына, ядролық қарулардың қалдықтарына тыйым салу ретінде үш деңгейлі қорғаныс жүйесін орнаттық. Бұл - белгілерді алыстан қабылдай алатын, арнайы қорғаныс қабілеті бар технология. Қазірде Семей ядролық сынақ полигонының жерін зерттеуді жалғастырып жатырмыз. 2013 жылдан 2015 жылға дейінгі аралықта ядролық қалдықтармен өте қатты ластанған аудандар кездесті. Мәселен, «Опытное поле» аумағының 350 шаршы шақырым жері түбегейлі зерттелді. Бұл - ең ірі сынақтар өткен аумақ. Нақты айтқанда, 30 жерүсті және 86 әуедегі өте күшті ядролық бомба жарылыстары жасалған. Сондықтан осы жерде ядролық радиация қалдықтары шектен тыс жоғары екендігін анықтадық. Жерді экологиялық жағынан тазартуға күш салынды. Ластанған топырақ беті түгелдей алынып, арнайы қоймаға ұзақ уақыт сақтауға жіберілді.
- Ұлттық ядролық орталық шетелдік ғалымдармен тығыз байланыста жұмыс істейтіндігін білеміз. Осыған орай, 25 жыл ішіндегі қандай жетістіктеріңізді атап айтар едіңіз?
- Атап айтарлығы, бүгінде Қазақстанның Ұлттық ядролық орталығы бүкіл әлемге танымал. Орталық құрылғаннан бастап, ғылыми-техникалық база сақталып қана қоймай, аясы да кеңейді. Заманауи үлгідегі зертхана жабдықталды. Атом энергетикасы саласынан шетелдік әріптестеріміздің қатарында Жапония, Франция, Бельгиямен бірге, ҰЯО-ның тәжірибе базасында ядролық реакторларды зерттеудеміз. Бұл реакторларды жөндеу, жетілдіру қажеттігі Фукусима оқиғасынан кейін тіпті маңызды бола түсті. Бұл жобалар EAGLE, CORMIT, FUKUSHIMA, SAIGA және MYRRHA деп аталады.
Ең алдымен жұмыс барысында жеңілсутекті және ұшқыр энергетикалық реакторлар сынақтан өткізілді. Бұл да болса, ауыр апаттардың алдын алуға септігін тигізері анық. Сондай-ақ, осы 25 жыл ішінде Қазақстанда АЭС салу үшін техникалық-экономикалық зерттеу жұмыстары үзбей жүргізіліп отырды. Кешенді құрылымдары бар, реактордан тыс үдерістерді қарайтын LAVA және EAGLE жүйесі іске қосылды. Бұл арқылы ауыр апаттардың алдын алуға болады. Және қажетті жылу бөлетін энергиялық күш-қуатқа ие жаңа заманауи реакторларды да жасауды қолға алып жатырмыз. «Байкал-1» кешенінде ионды сәулеленген қалдықтарды ұзақ уақытқа дейін сақтайтын республикадағы бірден-бір қойма жасалды. Осының бәрі де бейбіт атомды насихаттау, халқымызды қауіпті радиациялық қалдықтардың зардабын тарттырмай, аман сақтау үшін атқарылып жатқан шаруалар легі болып табылады.
- Ұлттық ядролық орталық ЭКСПО-2017 көрмесіне тың дайындық жасап жатқанын білеміз, ең басты экспонатты сіздер апарғалы отыр екенсіздер, «Болашақтың энергиясы» жобасына қандай үлес қоспақсыздар?
- Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаевтың тапсырмасына орай, Ядролық және термоядролық энергетика мен өнеркәсібінің қауіпсіздігін және тиімділігін арттыру үшін ғылыми зерттеулерді дамытудамыз. Қазақстандық Токамак 2010 жылы алғаш рет тәжірибеден нақты өткізілді. Токамак - жоғары температуралы плазманы жасауға және ұстап тұруға арналған тура қалпындағы тұйық магнитті қармауыш. Плазманы ұстап қалу үшін магнит өрісін қолданатын басқа қондырғыларға қарағанда, электр тоғын қолдану Токамактың басты ерекшелігі болып табылады. «Болашақтың энергиясы» тақырыбында осы Токамакты ЭКСПО-2017 халықаралық көрмесіне орай іске қосамыз. Яғни, ол ЭКСПО-2017 көрмесіндегі ең басты экспонат болады.
Радиоэкология саласындағы тың жаңалықтарымыз бұл ғана емес, мәселен, осы бағытта бұрынғы Семей ядролық сынақ полигонында радиациялық жағдайды жақсарту үшін барлық шаралар қолға алынған. Бүгінде полигон әскери қауіпті аймақтан ғылыми-зерттеу орталығына айналды. Полигон жерінің 50 пайыздан астам аумағы зерттелді, атап айтқанда, солтүстік, оңтүстік-шығыс, батыс және оңтүстік аумақтарында 2 млн.-нан астам даладағы өлшеу, тіркеу жұмыстары және осының нәтижесінде 100 мыңнан астам зертханалық зерттеулер өткізілді.
- Семей ядролық сынақ полигонының жабылғанына 25 жыл толуын жан-жақты атап өтуге ҰЯО қандай тың үлес қоспақ?
- 29 тамыз күні адамзаттың игілігі үшін Қазақстан әлемдегі ең ірі ядролық сынақ полигондарының бірін жапты. Бұл, әрине, ең алдымен Қазақстан халқы мен оның Көшбасшысы Нұрсұлтан Назарбаевтың еңбегі әрі ерлігі. Осы күн - ең алғаш рет бейбіт атомды дамытуға негіз салынған күн. 2015 жылдың 31 тамызынан 2016 жылдың 2 сәуіріне дейін Вашингтондағы Ядролық қауіпсіздік жөніндегі саммитке орай көрме ұйымдастырдық. 2016 жылдың 18 мамырында БҰҰ-ның Нью-Йорктегі тұрақты өкілдігінде өткен «Ядролық қауіпсіздік: АҚШ, Ресей және Қазақстан арасындағы үш жақты ішкі байланыс» тақырыбындағы форумға қатыстық. Үш томдық кітап шығардық. Ол «Семей ядролық сынақ полигонын қауіпсіз аймақ деңгейіне лайықтауға орай ғылыми-техникалық және инженерлік тұрғыда кешенді атқарылған жұмыстар» деп аталады. Кітапқа бұл күндері шетелдік әріптестеріміз қатты қызығушылық танытып отыр, енді тиражын да сұранысқа орай ұлғайтпақпыз.
Міне, Семей ядролық сынақ полигонының жабылғанына 25 жыл толу шарасына орай жасаған үлкен бір шаруамыз осы. Астанадағы халықаралық конференцияға қатысып, оған көрме ұсынамыз. Шетелдік делегацияны Курчатовта қарсы алып, соңында «Семей сынақ полигоны. Радиациялық мұралар және даму бағыты» тақырыбында VII халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция өткізбекпіз. Оған алыс және жақын шетелдерден ғалымдар қатысады.
- Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың «Әлем. ХХІ ғасыр» манифесін қалай бағалар едіңіз?
- Нұрсұлтан Әбішұлының «Әлем. ХХІ ғасыр» манифесі - Жер шарының қауіпсіздігі үшін жасап отырған маңызды қадамдарының бірі. Оған қазақстандықтар ғана емес, дүние жүзіндегі бейбітшілік пен ынтымақтастықты мақсат еткен барлық мемлекеттер, мемлекет басшылары қолдау көрсетіп жатыр. Манифест Біріккен Ұлттар Ұйымының екі негізгі құрылымы - Бас Ассамблеясы мен Қауіпсіздік Кеңесінің ресми құжаты мәртебесіне ие болды. Бұл шешімді ұйымның Бас хатшысы Пан Ги Мун қабылдады.
Қазақстандық құжатқа ұйым штаб-пәтерінің Хатшылығындағы жүйесінде арнайы тіркеу нөмірі берілді. Әлемдік қоғамдастықтың бұл құжатқа баса назар аударуына Қазақстанның ядролық қаруға қарсы жаһандық қозғалыстың жетекшісіне айналуы бірден-бір себеп болып отыр. Өйткені, қазіргі таңда әлемді ядролық қауіп-қатерден сақтау ең басты мәселеге айналған. Мен ғалым ретінде атом соғыс қаруына айналмауы керек, біз халық игілігі үшін бейбіт атомды дамытуымыз керек деп есептеймін. Себебі, бәріміз де әлемде тек бейбітшілік болғанын қалаймыз. Ал Ұлттық ядролық орталықтың ұраны: «Ұлттық қасіреттен - ұлттық мақтанышқа дейін» деп аталады, сондықтан да осыған сай жұмыс істеуді алдағы уақытта да жалғастыра беретін боламыз.
- Әңгімеңізге рахмет.
Раушан Нұғманбекова
Шығыс Қазақстан облысы,
Курчатов қаласы
5850 рет оқылды
