Елімізде латын қарпіне көшу мәселесі кейінге жиырма жыл бойы айтылып келеді, соңғы жылда қызу талқыланып жатыр. Бұл мәселе бұған дейін де неше мәрте көтерілген, бірақ ұсыныс күйінде қалды. Осы жолы билік ресми бағдарлама қабылдап, оны 2025 жылға дейін орындаймыз деп шешті. «Латын қарпіне көшу – қазақ тілін дамыту мен жаңғыртудағы ішкі қажеттілік. Бұл үдеріс жақсы дайындықты және ойластырылып жүргізуді қажет етеді. Осы орайда, XX ғасырда кириллица негізінде қазақ тіліндегі әдеби және ғылыми мұралардың ауқымды қоры әзірленгенін есте сақтағанымыз жөн. Ең маңыздысы, қазақстандықтардың болашақ ұрпағына арналған халықтың осынау қазынасы жоғалып кеткен жоқ. Біз қазақ тілін латын қарпіне көшіру жөнінде мемлекеттік комиссия құрамыз» деді Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев. Қазір халық Елбасының айтқан сөзін қолдап, латын алфавитіне көшудің жолдарын қарастырып жатыр.
КСРО тұсында қазақ тілі үш алфавит жүйесін өткерді – 1929 жылға дейін араб әліпбиін, 1929-1940 жылдар аралығында латын алфавитін, 1940 жылдан бастап бүгінге дейін кирилл қарпін қолданды. Өткен ғасырдың 20- жылдарында РКП(б) (большевиктердің жұмысшы-шаруалар партиясы) бір ортаға біріккен әртүрлі халықтарды біртұтас жүйеде сауаттандыру мақсатында Орта Азиядағы ұлттардың жазуын араб әліпбиінен латын қарпіне ауыстыру туралы шешім қабылдады. Бұл процесті жандандыру үшін 1926 жылы Әзірбайжан астанасы – Бакуде конференция өткізілді. Әрі қарай кеңестендіру, орыстандыру саясаты жүргізіліп, КСРО-дағы бүкіл түркі тілдес халықтардың әрқайсысы кириллица негізінде өздерінің алфавиттерін жасады. Біз сол жылдары жасалған алфавитті қазірге дейін қолданып жүрміз.
Өткен ғасырдың 20-40 жылдарындағы Қазақстанда (ол кезде Қырғыз, Қазақ және Қазақ КСР деп аталған) болған жазу-сызуға қатысты өзгерістер туралы зерттеулер жоқтың қасы. Бір ұрпақтың ғұмыры барысындағы уақытта бір алфавиттен екінші алфавитке өту қалай жүргізілді, оның қандай артықшылығы мен кемшіліктері болды, мұны ешкім зерттеген жоқ. Түркі тілді халықтардың сырт әлеммен араласуы тек орыс тілі арқылы жасалып, миноритарлық тілдер біртіндеп өше бастады. Бұл процесті саясаткер Дос Көшім 365info.kz порталына берген сұхбатында: «Мен үшін кириллица орыс колониализмінің масқара таңбасы сияқты» деп көрсетеді. Ресей болса, Қазақстанның кириллицадан латын қарпіне көшкенін, әрине, қаламайды. Кезінде, 2002 жылы Татарстан кириллицадан латын алфавитіне көшпекші болғанда, Ресей билігі бұған мемлекеттік тұтастыққа қауіпті деп қарап, заң жүзінде тыйым салған болатын. Осы заң бойынша Ресей Федерациясы құрамындағы аз ұлттардың автономиялары басқа алфавитке көшуге құқықтары жоқ. Алайда бұл заңның бұрынғы одақтас республикаларға құзыры жүрмейді. Бір елдің ішіндегі тіл саясатын сыртқы саясатпен араластыруға болмайды. Әлем тарихында көптеген елдер бұрынғы метрополиядан бөлініп, өздерінің саяси және лингвистикалық тәуелсіздігін сақтап қалды. Мысалы, Норвегия мен Дания, Испания мен Португалия, Сербия мен Хорватия мемлекеттері бөлінген кезде әрқайсысы өз тілдерінде, өз алфавиттерінде қалды.
Бұл жөнінде Мемлекет басшысы өз сөзінде былай деп мәселенің басын ашып берді: «Латын қарпіне көшкенде біз орыс тілінен кетейін деген жоқпыз. Алып-қашпа сөзбен бұны кейбіреулер, саясаткерлер айтады. Әсіресе, орыс тілінде. Әліпби – тек қана қазақ тіліне байланысты мәселе. Ғылым менен техниканың көзі болып отырған, орыс тіліне көп аударылған барлығын ажыратпасақ меніңше, біз байымаймыз, кедейленеміз. Сондықтан бұл жағынан айта кету керек. Бұл – үлкен мәселе. Үлкен жұмыс атқарылып жатыр. Жақында мен бір-екі нұсқасын қарайтын боламын. Осымен шұғылданып жүрген ғалымдармен қарап, бір жобаға тоқтайтын боламыз», – деді Елбасы Н.Назарбаев.
КСРО ыдырағаннан кейін бұрынғы одақтас республикалардың көбі латын алфавитіне көшті. Грузия мен Арменияның атам заманнан қолданып келе жатқан өздерінің ілгек сияқты қаріптері болды. Балтық теңізі жағалауындағы республикалар да кириллицадан бас тартып, өздерінің латын алфавитіне толықтай көшті. Кейіннен кириллицаны қолданып жүрген Әзірбайжан, Өзбекстан, Түркіменстан республикалары латынға көшті. Бүгінгі күнге дейін кирилл қарпін қолданатын ТМД елдері ішіндегі бізден басқа, Беларусь, Тәжікстан және Моңғолия. Беларусь славян халықтарына жатады, біз түркі тілдіміз, тәжіктер парсы тілінде сөйлейді. Моңғолдың жөні бір бөлек. Беларусь пен Қазақстанның қазіргі кездегі ұстанымы белгілі, ал енді Тәжікстан мен Моңғолиядағы жазу-сызу жағдайы қалай деген сұраққа келейік.
Басқа да посткеңестік елдердегі сияқты Тәжікстандағы хат тану мәселесі саясатпен тығыз байланысты. Елде латын алфавитіне көшуді көрші Өзбекстанмен және батыс әлемімен ынтымақтастықты жақтайтындар қолдайды. Иранмен одақтас болуды қалайтын, тәжік пен ирандықтардың ұлттық мұралары бір деп санайтын діни исламшылар парсы алфавитін насихаттайды. Ресейден қол үзгісі келмейтін үшінші жақ қазір қолданып жүрген кириллицаның қала бергенін дұрыс көреді.
Осы өңірге келген исламның ықпалы нәтижесінде, тәжік алфавиті 1900 жылдары араб әліпбиі негізінде жасалды. Ол кездерде тәжік тілі жеке тіл емес, парсының диалектісі болып саналды. Кеңес үкіметі орнағаннан кейін 1928 жылы түркі ғалымдарының жұмыстары негізінде жасалған латын алфавитіне көшті. Осыдан бастап, тәжік тілі пайда болды. 40-жылдардың басында Орта Азиядағы басқа республикалар сияқты бұлар да кириллицаға көшті. Тәжікстан тәуелсіздік алғаннан кейін тәжік тілі мен парсы тілі қатар мемлекеттік тіл болды. Елде арабша хат тану басталды. 1999 жылы парсы тілі ығысып, мемлекеттік тіл мәртебесінен айырылды, бірақ кирилл қарпін қолдану тоқталған жоқ. Тәжікстанда балаларды қазірге дейін осы алфавитпен оқытады.
Моңғолияның жазба тарихы XII – XIII ғасырдан басталады. Ол кездегі жазу-сызуға моңғолдар оңнан солға қарай жазылатын араб әліпбиін қоданған. Қазіргі кезде моңғол тілінің екі жазба түрі бар. Біріншісі –жоғарыдан төмен қарай тігінен жазылатын моңғол алфавиті, екіншісі – кириллица. Тігінен жазу алфавиті үнемі сауда келісімдерін жасау барысында Қытай жағынан келген сияқты. Қытайдың тыйым салынған қаласындағы қақпада маньчжур тілінде моңғол қаріптерімен жазылған сөздер қазірге дейін сақталған. Сонымен қатар моңғолдар Юань династиясына бағынышты Тибеттің Пагба-лама будда монахы құрастырған квадрат алфавитін де пайдаланған. Корейлердің хангыль алфавиті осы Пагбаның негізінде пайда болған екен. Юань династиясы 1368 жылы құлағаннан кейін моңғолдар Пагба жазуын қолданбайтын болды.
Осылайша, 600 жыл қолданыста болған моңғол алфавиті 1921 жылы Моңғолияға келген революциямен жойылды, 1924 жылы мұнда социалистік билік орнады. Кеңес үкіметі бұларды да алдымен, латын алфавитіне көшіріп, артынан кириллицаға ауысуға ықпал жасады. 30-жылдардың басында елдегі оппозиция моңғол қарпін сақтап қалу үшін күресіп, біраз уақыт ұстап тұрған екен, бірақ Мәскеу жақтан қысым көрсетіліп, олар бас сауғалап қашуға мәжбүр болған. Моңғолдар кириллицаға 1946 жылы көшті, қазірге дейін осындай екі түрлі жазудан олар зардап шегуде. Моңғол алфавиті Қытайдағы Ішкі Моңғолияда кеңінен қолданылады, ал кириллица Моңғолияның аумағында жүреді. Жапондықтардың айтуынша, моңғол тілі грамматика жағынан жапон тіліне жақын екен, сондықтан кириллицамен жазу оларға тым ауыр көрінеді.
1950-жылдардың аяғында кириллицаны Ішкі Моңғолияға енгізбекші болған қозғалыстар ешқандай нәтиже берген жоқ. Оған сол жылдары кеңес-қытай арасындағы саяси шиеленіс кедергі болды. 1980-жылдардың екінші жартысындағы қайта құру дәуірі тұсында Моңғол Халық Республикасында ұлттық дәстүрлерді қалпына келтіру қозғалыстары басталды. Ұлттық дәстүрдің символы моңғол алфавиті болды. Осы кездерде кириллицадан шығып, моңғол қаріптерін қалпына келтіру туралы ұран тасталды. 1992 жылдың қыркүйегінен бастап, мектепке жаңа барған балалар моңғол әріптерін оқи бастады. Алайда бұл балалар үшінші сыныпқа келгенде қайтадан көлденең жазылатын кирилицаға ауыстырылды. Оның себебі – химиялық формулалар тік жазумен қабыспады, ең бастысы, экономикасы тұралап, өте қиын жағдайда отырған елге тік жазуды оқытатын мұғалімдер табу, жаңа оқулықтар шығару өте қиынға түсті. Сөйтіп, шекараның екі жағына бөлінген моңғолдар қазірге дейін екі жазуды – бірі – ескі моңғол алфавитін, екіншісі – кириллицаны қолданады. Тілдері бір, жазулары екі түрлі. Бұрын Моңғолиямен тығыз байланыс жасап, моңғол алфавитін қолданатын буряттар да қазір бұлардан алыстап бара жатыр. Осындай жағдай әлі де өзгеріссіз қала беретін сияқты.
Осындай жағдайларды жазу-сызуды пайдалана отырып, ықпал етумен байланыстыруға болады. Егер ой жүгіртіп қарасақ, латын, кирилл, араб жазулары, үнді деванагарлары немесе қытайдың иероглифтері бір жағынан белгілі бір ортаға мәдени, діни ықпал етуді білдіреді. Демек, жазу мәдениетіне қатысты мәселенің де саяси ықпалы бар.
Қайыржан ТӨРЕЖАН,
"Айқын" газеті
6617 рет оқылды
